Gruzja-Osetia Południowa. O co ta wojna?

Po kilku dniach wzmożonego ostrzału w strefie buforowej, 7 sierpnia gruzińskie wojska wkroczyły do zbuntowanej prowincji swego kraju – Osetii Południowej. Już w kilka godzin po rozpoczęciu ofensywy, Gruzini podjęli się oblężenia stolicy separatystycznej republiki, Cchinwali. 8 sierpnia wkroczyli do stolicy, zajęli też większość miast w Osetii Południowej. Do walk włączyły się wojska rosyjskie, przez co Kaukaz stanął na krawędzi wojny.

Konflikt jest na tyle świeży, że mediach wciąż panuje chaos informacyjny. Z nawału sprzecznych doniesień z trudem można wyłowić fakty. Zamiast tego, czekając na rozwój wydarzeń, cofnijmy się kilkadziesiąt, a może nawet kilkaset lat wstecz. Niezależnie od tego, czy nowa wojna rozgorzeje, czy nie, warto zapytać o przyczyny i korzenie sporu.

Dwie narodowości

Osetyńcy (nie należy mylić ich z Ostiakami) wywodzą się od ludów koczowniczych, które od starożytności zamieszkiwały stepy nad Morzem Czarnym i północne podnóża Kaukazu. Choć polska szlachta epoki nowożytnej przyszywała sobie etykietkę Sarmatów, w rzeczywistości to właśnie Osetyńcy są ich potomkami, a konkretnie jednego z ludów sarmackich – Alanów.

We wczesnym średniowieczu, na północ od Kaukazu istniało ich królestwo, określane mianem Alanii. Upadło ono pod naporem najazdu mongolskiego w latach 30. XIII wieku. Już wcześniej podlegało silnym wpływom i w zasadzie nigdy nie stanowiło w pełni niezależnego organizmu państwowego.

Osetyjskie kobiety w tradycyjnych strojach. Ilustracja z książki The Crimea and Transcaucasia autorstwa Johna Telfera.

Dominujące wpływy w Alanii zdobywali na przemian Chazarowie, Bizantyńczycy i Gruzini. Tak różne źródła nacisku doprowadziły m.in. do powstania istnego „tygla” religijnego. Pod wpływem Chazarów duża część elit alańskich przyjęła judaizm i dopiero po upadku Chazarii dominującą pozycję zyskało chrześcijaństwo. Zdaniem Macieja Salamona, decydującą rolę w chrystianizacji Alanów (Osetyńców) mieli Abchazowie. Dzisiaj ich potomkowie zamieszkują inną separatystyczną republikę Gruzji – Abchazję.

W „sojuszu” z Gruzinami

Wraz z upadkiem Chazarii Osetyńcy zmuszeni zostali do sprzymierzenia się z Gruzją. Sojusz ten trwał z przerwami do końca średniowiecza, siłą bądź układami odnawiany w momentach chwilowej świetności Gruzji. Przy tym sami Osetyńcy po najeździe mongolskim w większości przenieśli się w rejon Kaukazu, a część z nich zamieszkała w Gruzji.

Należy tutaj wspomnieć, że Gruzini są jednym z najstarszych narodów regionu. Większość naukowców zgodnie twierdzi, że od epoki neolitu nieprzerwanie zamieszkują nad brzegiem morza Czarnego. Już w XIII wieku p.n.e. powstało pierwsze królestwo gruzińskie. Kultura Gruzinów przez wieki promieniowała na wschodnią Azję Mniejszą i rejon Kaukazu, kształtując „młodsze” ludy, m.in. Osetyńców.

Niemniej jednak, w późnym średniowieczu, a tym bardziej w kolejnej epoce, Gruzja nie stanowiła już politycznej ani militarnej potęgi. Kaukaz stopniowo stawał się miejscem wielkiej gry między Turcją, Persją i Rosją, w której Gruzja była tylko jednym z pionków.

Dla Osetyńców największe znaczenie miała Rosja, która krok po kroku, na przestrzeni kilku wieków, podporządkowywała sobie Kaukaz. Z perspektywy carskiego imperium Osetyńcy byli jednym z wielu „górskich ludów”. Już od XVI wieku władcy Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, a później Rosji, stopniowo wcielali Kaukaz do swojego państwa. W świetle tego faktu nie dziwi późny rozwój osetyjskiej świadomości narodowej i miejscowego nacjonalizmu. Dla porównania, żyjący nieopodal Gruzini aż do XIX wieku zachowali niepodległość i dopiero w 1801 roku zostali zaanektowani przez imperium rosyjskie.

Osetyńcy na Kaukazie

Mongolskie panowanie wymusiło na Osetyńcach przeniesienie się pod sam Kaukaz, a częściowo zamieszkanie wśród gór tego masywu. Migracja ta ostatecznie ukształtowała tą grupę etniczną i jej późniejszy podział. Osetyńcy na Kaukazie stworzyli trzy społeczności: Kudar na południu oraz Iron i Digor na północy. Kudar odpowiada dzisiejszej Osetii Południowej, natomiast z pozostałych dwóch społeczności wykształciła się ludność Osetii Północnej, obecnie wchodzącej w skład Rosji. Już w tym miejscu należy podkreślić, że ten uproszczony obraz dziejów nie jest pewny, a różne jego elementy kwestionują bądź Osetyńcy, bądź Gruzini. Do tego problemu powrócimy za chwilę.

Tradycyjny, XVIII-wieczny osetyjski strój.

Po tym, jak u progu XIX wieku Gruzja weszła w skład imperium rosyjskiego, władze carskie utworzyły okręg osetyjski. Istniał on dość krótko, od 1846 do 1859, ale jego powstanie można uznać za narodziny Osetii Południowej.

Bolszewickie powstania, czyli nieudana rewolucja w Osetii Południowej

Napięcia w regionie rosły stopniowo. Tak długo, jak carska administracja pilnowała spokoju na Kaukazie, nie dawały o sobie znać. Konflikt między Osetyńcami i Gruzinami wybuchł w 1917 roku, zaraz po upadku cesarstwa. Jego geneza jest skomplikowana i nie sposób podać jednej przyczyny. Od kilkudziesięciu lat rósł nacjonalizm tak po gruzińskiej, jak i osetyjskiej stronie. Niezadowolenie Osetyjczyków zwiększały: sytuacja w rolnictwie, zaniedbanie reformy rolnej i rozwój ruchu robotniczego.

Po tym jak rewolucja lutowa odsunęła od władzy cara Mikołaja II, w Osetii Południowej utworzono Narodową Radę Osetyńców, która rościła sobie prawa do władzy nad terenami zamieszkanymi przez Osetyńców po obu stronach Kaukazu. Radę szybko zdominowali bolszewicy, którzy nawoływali do przyłączenia Osetii Południowej do Rosji Radzieckiej.

Rebelia rosła w siłę, ale na początku 1918 roku stanęła wobec innego rozłamu. Wtedy to od Rosji oderwała się Demokratyczna Republika Gruzji, w której władzę przejęli mienszewicy. Nowo utworzona armia gruzińska jeszcze w zimie podjęła walki z Osetyńcami. Tym drugim udało się na krótko zdobyć główne miasto regionu, Cchinwali (dzisiejsza stolica Osetii Południowej), gdzie dopuścili się czystek na ludności gruzińskiej. Już 22 marca Osetyńcy zostali wyparci z Cchinwali, a Gruzini stłumili to, co dla nich było chłopską rebelią. Represje wobec Osetyńców wywołały rosnące niezadowolenie, a z czasem wręcz nienawiść zarówno wobec mienszewików, jak i Gruzinów.

Stolica Osetii Południowej na zdjęciu z 1886 roku.

Warto w tym miejscu wspomnieć, że wprawdzie przywódcy późniejszego powstania w Osetii odwoływali się do bolszewizmu i „ogólnoświatowej rewolucji komunistycznej”, w rzeczywistości jednak jednym z ich podstawowych celów była walka z „narodowym” wrogiem – Gruzinami. Takie połączenie komunizmu z nacjonalizmem, wbrew pozorom, nie było rzadkim zjawiskiem.

Komuniści zostawieni na pastwę losu

W 1919 roku powstanie wybuchło na nowo, tym razem przybierając jawnie bolszewicki charakter. Gruzini tylko podgrzewali atmosferę, kategorycznie odmawiając Osetyńcom autonomii, podobnej do tej, jaką przyznano Abchazom i muzułmanom w Adżarii. Decydujące walki rozpoczęły się w 1920 roku, kiedy powstanie uzyskało wsparcie od władz sowieckich.

Włodzimierz Lenin początkowo optował za silnym usadowieniem się w Osetii i dalszym marszem na Gruzję, jednak sytuacja wewnętrzna pokrzyżowała jego plany. Wobec polskich sukcesów na froncie zachodnim, Sowieci podjęli decyzję o rozpoczęciu rokowań z Gruzją. 8 maja 1920 roku podpisano pokój, w którym Rosja Sowiecka gwarantowała nienaruszalność granic Gruzji, a tym samym zrezygnowała z Osetii Południowej.

Wprawdzie w kolejnych miesiącach Sowieci wciąż popierali Osetyńców, ostatecznie jednak odcięli się od powstania. Bez wsparcia bolszewików rebelia w Osetii Południowej upadła.

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”

Warto w tym miejscu wspomnieć list, który osetyjscy przywódcy wysłali do Moskwy po podpisaniu pokoju między Gruzją i bolszewikami. Odmawiali oni przerwania walk i wyrażali chęć włączenia Osetii Południowej do Rosji Radzieckiej. Należy podkreślić, że celem Osetyńców nie była w żadnym razie niepodległość sama w sobie, lecz niepodległość od Gruzji. Przywódcy rebelii słusznie przewidywali, że sytuacja wkrótce się odwróci i Gruzja zostanie zajęta przez Rosjan. Apelowali oni wobec tego o potraktowanie ich republiki oddzielnie, jako niezależnej od Gruzji części Rosji Sowieckiej.

Pomnik ku czci ofiar wojny osetyjsko-gruzińskiej w Cchinwali.

Kiedy Gruzja uzyskała ciche przyzwolenie Rosji na swoje działania, powstanie w Osetii zostało krwawo stłumione. Stało się ono nie tylko podstawą do represjonowania Osetyńców, ale także wszystkich innych bolszewików w Gruzji. Sowieci zareagowali ostro, choć zapewne zrobiliby to i bez „prowokacji” ze strony Gruzji. W 1921 roku Armia Czerwona zaatakowała Gruzję, a w 1922 bolszewicy przejęli w niej władzę, tworząc nową republikę ZSRR. Osetyńcy nie zostali potraktowani w odrębny sposób. Osetię Południową włączono do ZSRR jako część Gruzińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej – Południowoosetyjski Obwód Autonomiczny.

Bilans pierwszej wojny

Konflikt z lat 1917-1920 znalazł swoje odbicie w gruzińskiej, osetyjskiej i rosyjskiej literaturze okresu ZSRR. Nie odbił się natomiast na relacjach gruzińsko-osetyjskich tak bardzo, jak można by podejrzewać. Poziom interakcji między obydwiema grupami etnicznymi był w czasach Związku Sowieckiego wysoki, podobnie jak liczba mieszanych małżeństw.

Temat „pierwszej” wojny powrócił w latach 80., na tle rozwijających się w Gruzji i Osetii Południowej nacjonalizmów. Osetyjczycy zaczęli zarzucać Gruzinom, że ich reakcja na powstanie była planowym ludobójstwem. Ich zdaniem w „czystkach etnicznych” zginęło wtedy łącznie ok. 5000 osób, czyli 6-8% osetyjskiej populacji. Gruzini odpierają zarzuty, uznając liczby za zawyżone, a interpretację za błędną i kłamliwą.

Kto tu był wcześniej?

Nowy konflikt wybuchł w podobnych warunkach jak poprzedni. Gruzinów i Osetyjczyków do działania ponownie popchnął kryzys imperium. Tak jak wiele tego typu konfliktów w XX wieku, również ten był (a w zasadzie wciąż jest!) do cna przesiąknięty historią. Podobnie jak w przypadku Kosowa, obie strony z zacięciem podjęły temat „kto był tutaj pierwszy?”. Zdaniem Gruzinów, Osetyjczycy zamieszkują Osetię Południową od góra dwóch-trzech stuleci, co jest dla nich śmiesznie krótkim okresem w porównaniu z tysiącami lat gruzińskiego osadnictwa...

Z kolei Osetyjczycy podkreślają swój sarmacki rodowód, również sięgający starożytności. Ich zdaniem przodkowie dzisiejszych Osetyjczyków osiedlili się na południe od Kaukazu już w XIII wieku i przez stulecia wiernie wspierali Gruzinów. W obydwu interpretacjach historii prawda miesza się z manipulacjami, ale na wyjaśnienie tego problemu trzeba by osobnego artykułu albo i książki.

Nowa wojna w Osetii

Pod koniec lat 80. Osetyńcy utworzyli Ademon Nykhas (Front Ludowy) – organizację, która miała walczyć o ich wyzwolenie spod władzy Gruzinów. Osetyńcy dążyli do szerszej autonomii, a ostatecznie do oderwania się od Gruzji. Ponownie jednak nie walczyli o niepodległość, lecz, podobnie jak w 1920 roku, o przyłączenie do ZSRR jako odrębny podmiot. 10 listopada 1989 roku władze Południowoosetyjskiego Obwodu Autonomicznego wprowadziły plany w życie, decydując o oderwaniu Osetii Południowej od Gruzji i zjednoczeniu z Osetią Północną.

Współczesna mapa separatystycznej republiki Osetii Południowej.

Gruziński sowiet natychmiast odrzucił osetyjską proklamację. Doszło do pierwszych walk, które przerwała interwencja wojsk sowieckich. Była to tylko krótkie interludium, bo już w kolejnym roku Gruzja ogłosiła niepodległość, a Osetia Południowa ponownie zdecydowała o oderwaniu się od niej. Raz jeszcze Osetyjczycy wcale nie żądali niepodległości. Miejscowe władze zgłosiły akces do ZSRR jako niezależna Południowoosetyjska Republika Radziecka. Wobec rozpadu ZSRR Osetia została pozostawiona samej sobie. Jej władze zbojkotowały wybory parlamentarne w Gruzji i zorganizowały osobne wybory w regionie. Te z kolei zostały uznane za nielegalne przez władze Gruzji.

W Cchinwali doszło do kilku krwawych incydentów, a Gruzini zdecydowali o wysłaniu do Osetii Południowej armii i wprowadzeniu stanu wyjątkowego. 5 stycznia 1991 roku gruzińska armia wkroczyła do Osetii Południowej, co rozpoczęło wojnę, w której zginęło ponad 3000 osób. Nie licząc zawieszenia broni trwa ona w zasadzie do dzisiaj, z tym, że 7 sierpnia 2008 roku rozgorzała na nowo. Jej przebieg to już jednak temat na kolejny artykuł.

Zobacz też:

• Co z tym Kosowem? – historyczne spojrzenie na spór między Serbami i Albańczykami.
• Bigos na niedzielę: Wojna zaczęła się przedwczoraj - felieton redaktora naczelnego „Histmag.org”.

Bibliografia

1. Kształtowanie średniowiecza, red. M. Salamon, Warszawa 2005.
2. The Georgian-South Ossetian Conflict, red. S. Thorbek (w:) Publications of Danish Association for Research on the Caucasus (dostęp 8 sierpnia 2008).
3. Genetic Evidence Concerning the Origins of South and North Ossetians, praca zbiorowa, „Annals of Human Genetics”, 68 (2004).
4. S. Ciesielski, Rosja-Czeczenia. Dwa stulecia konfliktu, Wrocław 2003.
5. S. J. Kaufman, Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War, Cornell University Press 2001.
6. D. Lang, A Modern History of Georgia, London 1962.
7. A. Menteshashvili, An Assessment of the 1920 Uprising in South Ossetia, www.georgianweb.com (dostęp: 8 sierpnia 2008).
8. A. Nowak, Od Imperium do Imperium, Kraków 2004.
9. G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, Warszawa 2008.
10. J. Rekhviashvili, Georgia: Academics, Politicians Counter Putin's Ossetia Claims, „Radio Free Europe/Radio Liberty”, 30.11.2006 (dostęp 8 sierpnia 2008).
11. K. Salia, A History of the Georgian Nation, Paris 1983.
12. S. A. Smith, Revolution and the People in Russia and China, Cambridge 2008.
13. R. G. Suny, The Revenge of the Past: Nationalism, Revolution, and the Collapse of the Soviet Union, Stanford 1995.

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”

Tekst zredagował: Michał Świgoń

Korektę przeprowadziła: Olga Śmiełowska