Paweł Żmudzki - „Władca i wojownicy” – recenzja i ocena

Książka, którą dostałem do recenzji z redakcji Histmag.org., kusiła mnie od dłuższego czasu. Pierwszy raz spotkałem się z nią na XVIII Targach Książki Historycznej. Chcę dodać, że już wtedy było o niej bardzo głośno wśród studentów mediewistów IH UW. Gdy otrzymałem wiadomość, że redakcja wysyła mi właśnie Władców i wojowników… nie ukrywam, że serce zabiło mi szybciej. Natychmiast po otrzymaniu paczki i otwarciu zawiniątka moim oczom ukazała się bardzo ładnie wydana książka.

Przejdźmy jednak do do szczegółów. Rozprawa habilitacyjna Pawła Żmudzkiego bardzo ciekawie wpisuje się w nurt postmodernistycznych badań mediewistycznych w Instytucie Historycznym UW, których głównym krzewicielem jest pan profesor Jacek Banaszkiewicz (m. in.: Podanie o Piaście i Popielu, Polskie dzieje bajeczne Mistrza Wincentego Kadłubka).

Głównym narzędziem autora w kontaktach ze źródłami są… inne źródła. Praca historyka polega w tym wypadku na porównywaniu ze sobą relacji, wyciąganiu cech wspólnych i różnic. Dzięki tej metodzie źródła mają zacząć przemawiać do badacza, którego zadaniem jest, w końcowej fazie, uporządkowanie materiału oraz wyciągnięcie właściwych wniosków. Oddajmy głos autorowi: Rozgraniczenie tego, co w średniowiecznej opowieści realistyczne, od tego, co nierealne, jest gwałtem zadawanym narracji. W badaniach nad relacją między wodzem a wojskiem i nad więzią spajającą drużynę chcę brać pod uwagę całe opowiadanie, a nie selekcjonować części składowe według założeń obcych kulturze, która zrodziła tekst źródłowy. W średniowiecznej wypowiedzi o charakterze literackim fragmenty odnoszące się do faktów (w dzisiejszym rozumieniu) są równie istotne jak te, które dotyczą czegoś, co na pewno nigdy się nie wydarzyło [podkreślenie moje – T. Z.] (ze wstępu, s. 11-12).

Paweł Żmudzki konsekwentnie trzyma się tego postulatu, czego wynikiem jest świetna analiza struktur narracyjnych i stałych motywów pojawiających się w źródłach. Czytelnik nie znajdzie tutaj dokładnych opisów szyków wojskowych, organizacji militarnej państw – wczesnopiastowskiego i ruskiego – czy też taktycznych analiz bitew. Praca, najogólniej rzecz ujmując, przedstawia sposoby prezentacji wojowników i władców, jak również stara się odpowiedzieć na pytanie, skąd wynikały dane przedstawienia oraz, co najważniejsze, czemu służyły.

Nie ukrywam, że opisywanie tej fenomenalnej książki jest dla mnie, jako recenzenta, rzeczą bardzo trudną, muszę bowiem w kilku zdaniach zakreślić problematykę niezwykle złożonej i misternie utkanej narracji, nad którą autor pracował około dziesięciu lat. Dlatego zamiast oceniać, po prostu namawiam Czytelników do sięgnięcia po tę pozycję.

W ramach zachęty dodam, że autor w bardzo ciekawy sposób zrywa z wieloma mitami, które od wielu lat są obecne w polskiej historiografii. Jednym z nich jest relacja Galla Anonima o kontyngentach z poszczególnych ośrodków państwa polskiego (Kronika, I, 8). Kolejną bardzo drażliwą kwestią jest opis Ibrahima Ibn Jakuba dotyczący wojowników Mieszka I i jego relacji z drużyną. Nie chcę psuć zabawy Czytelnikom, dlatego nie podam ustaleń badacza, jednak mam nadzieję, że, wspominając o tych kontrowersyjnych zagadnieniach, uda mi się przekonać chociaż kilka osób do sięgnięcia po książkę.

Chciałbym teraz przedstawić Czytelnikom strukturę opracowania. Składa się ono z sześciu rozdziałów. Dwa przeciwstawne sposoby prowadzenia wojny – tutaj autor zajmuje się problematyką toposu dobrego oraz złego władcy. Młodzi wojownicy – opisanie zachowań i cech młodego władcy, wszelkiego rodzaju watah młodzieżowych oraz grup wykluczonych ze społeczeństwa średniowiecznego i omówienie rytuału podarowania młodych wojowników innemu władcy. Przemiana młodzieńczego bohatera w wielkiego władcę – omówienie, w oparciu o analizę działań wojennych, motywu nieposłusznych wojowników oraz stosunku do bogactw. Konfrontacje bohaterów z dostojniejszym przeciwnikiem, Drużyna wielkiego władcy – bardzo ciekawe omówienie relacji wodza z jego wojskiem; książka kończy się rozdziałem poświęconym roli wojewody w narracjach.

Publikacja Pawła Żmudzkiego napisana jest bardzo dobrą polszczyzną. Krótkie i treściwe zdania powodują, że zdecydowanie łatwiej przebijać się przez kolejne ogromne rozdziały książki. Jedyną wadą, jaką znalazłem i która bardzo mi przeszkadzała podczas pierwszego czytania, jest bardzo szybkie przechodzenie autora z jednych relacji do kolejnych. Nagromadzenie niezliczonej liczby bohaterów, wydarzeń, problemów i struktur powoduje, że książka przy pierwszym kontakcie wydaje się bardzo chaotyczna. Jednak nie uważam, że stanowi to jakiś istotny problem w odbiorze myśli autora oraz by wpływało to na ocenę całej pracy.

Kończąc tę recenzję, chciałbym jeszcze raz polecić tę fenomenalną książkę, która zabrała mi kilka bardzo długich wieczorów. Chciałbym jeszcze tylko dodać, że powyższa pozycja w zeszłym roku została nagrodzona bardzo prestiżową nagrodą KLIO w kategorii monografii naukowych.

Korekta: BP