Wanda Wolska-Conus (21 listopada 1919–25 kwietnia 2012) – nestor polskich bizantynologów
Cechą szczególną polskiej bizantynologii jest to, że wielu współtwórców jej dorobku tylko krótko i częściowo związanych było z naszym krajem – do tej grupy należą np. Ihor Ševčenko (1922–2009), Vojeslav Molè (1886–1973) czy też Grzegorz Peradze (1899–1942). Inni – jak np. Oskar Halecki (1891–1973) lub Adam Turyn (1900–1981) – pisali często na emigracji. Podobnie było w przypadku zapomnianej, niestety, w kraju Wandy Wolskiej-Conus.
Wanda Wolska urodziła się 21 listopada 1919 roku nieopodal Berdyczowa na Podolu jako córka zarządcy majątku Chreptowiczów (jego rodzina wywodziła się spod Łęczycy, natomiast matka pochodziła z Łotwy). Do roku 1924 mieszkała w Kijowie, a następnie wyjechała wraz z rodzicami do powiatu łęczyckiego.
Szkołę powszechną ukończyła w Poddębicach, a następnie kontynuowała naukę w Gimnazjum Skrzypkowskiej w Łodzi. Po jego ukończeniu w 1937 roku rozpoczęła studia z zakresu filologii klasycznej na Uniwersytecie Warszawskim pod kierunkiem m.in. profesora Kazimierza Kumanieckiego. W okresie II wojny światowej przebywała przejściowo w Białostockiem, gdzie mieszkali jej rodzice, a następnie przeniosła się do Warszawy. Tam, u Urszulanek na Powiślu albo u Nazaretanek na Czerniakowie, kontynuowała naukę na tajnym Uniwersytecie Warszawskim. Jednocześnie zaangażowała się w konspirację w ramach Armii Krajowej, była sanitariuszką i łączniczką w powstaniu warszawskim. Po klęsce powstania znalazła się jak w obozie przejściowym w Pruszkowie, następnie przebywała w obozie jenieckim w Faringbosten. Kolejnym etapem był Bergen-Belsen (nie obóz koncentracyjny, lecz położony tuż przy nim obóz jeniecki), skąd przewieziono ją do Niederlangen, gdzie została wyzwolona przez 1 Dywizję Pancerną gen. Stanisława Maczka.
Z obozu Wanda Wolska udała się do Francji, gdzie pracowała jakiś czas, wygłaszając prelekcje w polskich skupiskach ludności. Zamieszkała w Paryżu, w domu swoich krewnych, Jana i Eugenii Żarnowskich – historyków sztuki, pracowników Biblioteki Polskiej. To oni namówili przyszłą badaczkę do pozostania we Francji (jej brat Jerzy, który pozostał w kraju, był więziony do roku 1956; zmarł bezpotomnie w latach 90. w Białymstoku). Także z inicjatywy wujostwa rozpoczęła studia na Sorbonie (co ciekawe, nie znając francuskiego), przyjęła też francuskie obywatelstwo. Po raz pierwszy przyjechała znowu do Polski w roku 1956 roku.
Na Sorbonie ukończyła przerwane przez wojnę studia z zakresu filologii klasycznej. Związała się z prestiżowym seminarium bizantynistycznym mediewisty Paula Lemerle’a, a swoje studia uzupełniała w Collège de France. Jej doktorat, obroniony w 1958 roku, opublikowano w roku 1962.
Przez większość kariery naukowej pracowała w Centre Nationale de la Recherche Scientifique. Była bardzo aktywna naukowo. Najważniejsze prace poświęciła: Kosmasowi Indikopleustesowi, szkole prawniczej w Konstantynopolu (Michał Psellos, Jan Ksyfilinos z Trapezuntu) i Stefanowi z Aleksandrii. Długo współpracowała z prestiżowym periodykiem „Revue des Etudes Byzantines”. Pod koniec życia zainteresowała się medycyną bizantyńską i jej poświęciła ostatnie artykuły. Jej uwagę przyciągnęły m.in. traktaty medyczne ucznia Stefana z Aten: Komentarz do „Prognostyku” Hipokratesa, Komentarz do terapeutyki Galena, „O działaniu leków”.
Jej największym osiągnięciem jest praca o Kosmasie Indikopleustesie, najsłynniejszym bizantyńskim podróżniku (żyjącym w VI w.). Miejsce w światowej historiografii zapewniło jej wydanie wraz z komentarzem i przekładem jego pracy „Chrześcijańska topografia wszechświata” (do czasu Marco Polo było to najważniejsze średniowieczne dzieło geograficzne). Kosmas odbył jako kupiec wiele podróży, m.in. na Cejlon, do Arabii i Afryki Wschodniej. Choć nie był nigdy w Indiach, od ich nazwy wziął się jego przydomek.W dziele napisanym w latach 547–549 w Aleksandrii przeciwstawił Ptolemejskiemu systemowi heliocentrycznemu taki system geocentryczny, który pozostawał w zgodzie z wiadomościami fizyczno-astronomicznymi zawartymi w Biblii. Edycja tego źródła wraz z bogatym komentarzem i przekładem na francuski pozostaje do dziś pozycją klasyczną. Została ona wydana w trzech tomach w ramach prestiżowej serii „Sources Chrétiennes”.
Wanda Wolska była drugą żona Borysa Conusa – starszego o 20 lat wdowca, Francuza urodzonego w Rosji. Nie mieli dzieci. Po rodzinie Żarnowskich odziedziczyła kolekcję około 200 rysunków i rycin związanych z włoską szkołą Rafaela, którą podarowała w latach 90. Zamkowi Królewskiemu w Warszawie wraz z biblioteką wujostwa oraz szklanymi fotografiami dotyczącymi historii sztuki. Stanowiło to zaczątek Funduszu Wandy Wolskiej-Conus, w sprawie którego porozumiała się z profesorem Andrzejem Rottermundem, a który służył finansowemu wspieraniu biblioteki Zamku. Badaczka uczyniła także legat na rzecz Zamku Królewskiego.
Przez lata emigracji Wanda Wolska-Conus utrzymywała ścisłe kontakty z Biblioteką Polską w Paryżu oraz z Wydawnictwem „Sources Chretiennes” w Lyonie i była stałym dobroczyńcą tych instytucji. Wspomagała przez długie lata polskie środowisko bizantynistyczne w kwerendach naukowych. Jej dom był zawsze otwarty dla naukowców przebywających do Francji na stypendia i poszukiwania archiwlne. W roku 2002 otrzymała Nagrodę Ministra Kultury Waldemara Dąbrowskiego „Mecenas Kultury” w kategorii Donator – za przekazanie wielu darów Zamkowi Królewskiemu w Warszawie.
