Adam Zamoyski – „Ostatni król Polski” – recenzja i ocena
Adam Zamoyski – „Ostatni król Polski” – recenzja i ocena
Stanisław August Poniatowski jest uważany za jednego z najgorszych polskich władców. Nasze opinie o nim ukształtowały już lata szkolne. Werdykt mógł być tylko jeden – to najgorszy król, albowiem na okres jego rządów przypadły rozbiory i upadek państwa, a on sam był jednym z głównych winowajców. Oczywiście takie prawo młodych umysłów – dokonywać sądów ostrych i jednoznacznych.
Wiemy wszakże, że historia jest dużo bardziej złożona. Niemniej jednak postać Stanisława Poniatowskiego ciągle wywołuje spory i kontrowersje. Kim był? Czy bezwolnym narzędziem w rękach Katarzyny? Czy wybitnym umysłem, dniem i nocą rozmyślającym nad reformami? Oczywiście poważny historyk nie może się zapisać ani do wyznawców czarnej ani białej legendy Stanisława. Jest to jednak bez wątpienia postać nietuzinkowa, pod wieloma względami tragiczna. Rządził w czasach najtrudniejszych i stawianym przed nim wyzwaniom po prostu nie podołał. To nie ocena. To fakt. Czy jednak ktokolwiek inny na jego miejscu ugrałby więcej?
Jeśli chcemy poznać odpowiedzi na pytania, kim był Stanisław August Poniatowski, jeśli zastanawiamy się w jakich czasach przyszło mu żyć i pracować, to bez wątpienia powinniśmy sięgnąć po pracę Adama Zamoyskiego pod tytułem „Ostatni król Polski”. Drugie wydanie tej monografii ukazało się właśnie nakładem wydawnictwa Czytelnik. Najpierw słów kilka o szacie graficznej. Wydawnictwo wykonało znakomitą pracę. Twarda oprawa oraz liczne wkładki z ilustracjami czynią lekturę recenzowanej publikacji jeszcze przyjemniejszą. Wszystkim znany jest Adam Zamoyski, brytyjsko-polski historyk i autor wielu poczytnych książek.
„Ostatni król Polski” bez wątpienia dowodzi jego kunsztu. Przede wszystkim biografia ta nie jest nudna. Każdy czytelnik biografii postaci historycznych przyzna, że ta jest naprawdę jedną z lepszych w swojej kategorii. Postać króla została ukazana na szerokim tle epoki. Oczywiście była to pewna konieczność. Bez naświetlenia sytuacji w Polsce i Europie XVIII wieku nie zrozumielibyśmy Stanisława Augusta.
Adam Zamoyski wykonał iście tytaniczną pracę. Nie ograniczył się tylko do historii politycznej czy militarnej. Sporo miejsca poświęcił gospodarce, społeczeństwu i Kościołowi. Obszerne partie tekstu dotyczą Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 Maja. Autor nie waha się burzyć sporo mitów i narosłych uproszczeń. Jednocześnie nie popada w skrajności. Ostatni król Polski nie jest dla niego ani nieskazitelnym reformatorem ani ograniczonym kochankiem Katarzyny. Jest postacią pełną sprzeczności i dlatego właśnie tak arcyciekawą.
Oczywiście nie sposób streszczać w tym miejscu ani biografii króla ani treści książki. Wydaje się jednak zasadne przytoczyć kilka wątków. Nie ulega wątpliwości dla Zamoyskiego, że bieg historii odmieniła noc 28 grudnia 1755 roku. Skąd taka data? Otóż właśnie wtedy młody Stanisław Poniatowski (oczywiście jeszcze nie August) został przedstawiony Katarzynie. Zostali kochankami. Z czasem Katarzyna została imperatorową Wszechrosji i osadziła Poniatowskiego na polskim tronie. Nie ma cienia przesady w stwierdzeniu, że ta relacja i ta znajomość oddziaływała na całe późniejsze życie i wybory polityczne ostatniego króla Polski. On rzeczywiście wierzył, że Katarzyna żywi do niego słabość. Liczył na to, że ponad interes Imperium postawi swoje uczucie do Poniatowskiego. Oczywiście o tym nie mogło być mowy. Niestety przekonać miał się o tym nie tylko sam król, ale cała Rzeczpospolita.
Sporo miejsca Zamoyski poświęca opisowi pozycji króla w systemie politycznym Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Opowiada o tym w rozdziale pod wymownym tytułem „Pęta monarchii”. Były to istotnie już pęta. XVIII wiek to czas, kiedy monarcha ciągle musiał zjednywać sobie stronników i brać udział w skomplikowanej politycznej układance. Najwyższym tego dowodem była kwestia uchwalenia Konstytucji.
Sporo miejsca zostało poświęcone nie tylko walce stronnictw i wpływowych rodów, ale również kwestii cudzoziemców. Wiemy dobrze, że Rosja bezwzględnie wykorzystywała tę kwestię w rozgrywkach politycznych.
Stanisław August Poniatowski był postacią tragiczną. Caryca Katarzyna przeprowadziła de facto jego elekcję na polski tron. Ta sama Katarzyna pozbawiła go tego tronu i zmusiła do abdykacji, doprowadzając uprzednio do likwidacji jego państwa. Widział więc Stanisław August upadek Polski. Umarł na wygnaniu w Rosji, jako marionetka na cesarskim dworze. Jego biografia splata się z dramatycznymi losami ostatnich lat Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
„Ostatni król Polski” to świetnie napisana praca. Adam Zamoyski pisze arcyciekawie, barwnie i w sposób niezwykle interesujący dla czytelnika. Zachęcam do lektury.
