Henryk III Plantagenet: prekursor demokracji parlamentarnej

Henryk III Plantagenet urodził się 1 października 1207 r. w zamku Winchester. Imię otrzymał po swoim dziadku, Henryku II. Był najstarszym synem króla Jana i Izabeli z Angoulême. Niewiele wiadomo o dzieciństwie Henryka III Plantageneta. Rzadko widywał ojca, ale był blisko związany z matką. Miał czwórkę młodszego rodzeństwa z prawego łoża: brata Ryszarda (późniejszego króla Rzymskiego w latach 1257–1272) oraz siostry – Joannę, Izabelę i Eleonorę.

Kiedy Henryk skończył 5 lat, jego edukację powierzono Peterowi des Roches, biskupowi Winchester. Chłopiec w wieku zaledwie 9 lat miał wysławiać się z niezwykłą „powagą i godnością”. Des Roches prawdopodobnie miał ogromny wpływ na wychowanie Henryka. Za jego sprawą przyszły monarcha umiłował sztukę. Biskup zadbał również o to, aby Henryk oddawał należytą cześć anglosaskim świętym, ale również poznał dzieje swoich przodków i darzył ich odpowiednim szacunkiem (zwłaszcza Ryszarda I i Eleonorę Akwitańską). Następca tronu nie przejawiał jednak cennego dla dynastii talentu do sztuki wojennej i rycerskiego rzemiosła.

Trudne dziedzictwo

Wojny króla Jana doprowadziły do upadku Imperium Plantagenetów. W 1204 r. Jan stracił Normandię, Bretanię, Maine i Andegawenię na rzecz Filipa II, króla Francji, pozostawiając angielską władzę na kontynencie ograniczoną do Gaskonii i Poitou. Kosztowne i nieudolne kampanie, mające na celu odzyskanie utraconych terytoriów, doprowadziły do powstania opozycji wśród możnych. Baronowie wymusili na królu podpisanie Wielkiej Karty Swobód (łac. Magna Carta Libertatum), która gwarantowała protekcję praw kościelnych, ochronę możnych przed nielegalnym więzieniem i dostęp do szybkiego wymiaru sprawiedliwości oraz ograniczenie opłat feudalnych. W rzeczywistości ani król, ani baronowie nie dotrzymali warunków porozumienia. Wybuchła tzw. pierwsza wojna baronów. Zbuntowani baronowie zwrócili się o pomoc do najstarszego syna króla Francji, Ludwika (przyszłego króla Ludwika VIII zwanego Lwem), któremu zaproponowali angielską koronę. Ojciec Henryka zmarł w nocy 18 października 1216 r., pozostawiając 9-letniemu synowi królestwo pogrążone w wojnie domowej. Na łożu śmierci Jan powołał 13-osobową radę, mającą sprawować władzę w imieniu małoletniego następcy tronu. Osobistą opiekę nad Henrykiem objął zaś William Marshal, hrabia Pembroke, czyli najsłynniejszy rycerz Anglii. Lojaliści zdecydowali się jak najszybciej ukoronować Henryka, by wzmocnić jego pozycję względem nigdy nieukoronowanego księcia Ludwika, od którego odwrócił się angielski kościół i papiestwo. Ceremonia miała miejsce już 28 października w katedrze Glaucester. William Marshal pasował chłopca na rycerza, a kardynał Guala Bicchieri, legat papieski w Anglii, nadzorował jego koronację.

Młody król znalazł się przed bardzo trudnym zadaniem zakończenia wojny domowej i odbudowania autorytetu monarchii. Szala przechyliła się na korzyść młodego władcy, kiedy Ludwik udał się do Francji, aby zebrać posiłki. W obozie buntowników  wybuchły kłótnie między francuskimi a angielskimi zwolennikami Ludwika. Szansę wykorzystał kardynał Bicchieri, który oświadczył, że wojna Henryka przeciwko buntownikom to krucjata. To spowodowało falę dezercji z obozu baronów.

20 maja 1217 r. William Marshal pokonał siły baronów w drugiej bitwie pod Lincoln. Do niewoli wówczas trafiło wielu przywódców buntowników – w tym jeden z liderów opozycji, Robert Fitzwalter. Kolejne ważne zwycięstwo w sierpniu odniósł Hubert de Burgh, królewski justycjariusz, który zniszczył francuską flotę w bitwie pod Sandwich. Poparcie we Francji dla kampanii księcia Ludwika osłabło. Negocjacje pokojowe zakończyły się podpisaniem traktatu z Kingston (drugi traktat z Lambeth). Ludwik zrzekł się praw do angielskiej korony, a zbuntowani baronowie uzyskali amnestię.

Odbudowa

Zwycięstwo nie oznaczało jednak końca wewnętrznych problemów. Możni zazdrośnie utrzymywali kontrolę nad królewskimi zamkami, z których wiele zostało zbudowanych nielegalnie. Załamała się sieć szeryfów hrabstw, a wraz z nią zdolność do pobierania królewskich należności. Z trudem egzekwowano tradycyjne prawa Korony do zatwierdzania małżeństw i kurateli. Wciąż nie powiodło się odzyskanie długów wobec Korony. Udało się jednak odbudować królewską ławę sędziowską. Kancelaria królewska wydała tzw. Kartę Lasu (ang. Charter of the Forest). Dokument ten przywracał wolnym ludziom dostęp do królewskich lasów. Tym samym przywrócono anglosaski przywilej, odebrany mieszkańcom przez pierwszych normańskich królów.

Autorytet korony wzmocnił się po ponownej koronacji Henryka. Tym razem  uroczystość odbyła się w Opactwie Westminsterskim, tradycyjnym miejscu koronacji angielskich królów. Baronowie przysięgli, że pod groźbą ekskomuniki zwrócą królewskie zamki i spłacą długi wobec Korony. W 1223 r. w Walii zdławiono bunt księcia Llywelyna Wielkiego. Siły monarchy stopniowo odzyskiwały kontrolę nad królewskimi zamkami. Proces umacniania władzy centralnej został ukończony do 1224 r.

Tymczasem, pojawiło się nowe zagrożenie ze strony Kapetyngów. Nowy król Francji, Ludwik VIII Lew, najechał Poitou i Gaskonię. Siły Plantagenetów w Poitou były niedofinansowane i pozbawione wsparcia lokalnych możnowładców. W rezultacie hrabstwo szybko upadło. By zapobiec utracie Gaskonii, Wielka Rada zatwierdziła podatek w wysokości 40 000 funtów na wysłanie armii, która skutecznie obroniła Gaskonię. W zamian za zgodę na wsparcie kampanii Henryka, baronowie zażądali ponownego zatwierdzenia przez władcę Wielkiej Karty Swobód i Karty Lasu. Henryk III ogłosił, że statuty zostały wydane z jego własnej, spontanicznej i wolnej woli, co nadało im znacznie więcej autorytetu niż jakiekolwiek poprzednie wersje.

Henryk III Plantagenet: pobożny, łagodny, dobry król

W 1227 r. Henryk III Plantagenet formalnie przejął pełnię rządów. 20 letni król pozostawał jednak pod silnym wpływem swoich doradców jeszcze przez kilka następnych lat.

Henryk osiągnął wzrost 1,68 m. Miał postawną budowę i opadającą powiekę. W przeciwieństwie do swojego ojca, który posiadał niebywałą zdolność do zrażania do siebie ludzi, Henryk miał przyjazną, łatwą i uczciwą osobowość. Chętnie okazywał swoje emocje, łatwo wzruszając się do łez religijnymi kazaniami.

Polecamy e-book Antoniego Olbrychskiego – „Pojedynki, biesiady, modlitwy. Świat średniowiecznych rycerzy”:

Król przywiązywał dużą wagę do ceremonialnego charakteru władzy królewskiej. Za kondycję Korony obwiniał swoich poprzedników i uważał, że królowie Anglii powinni rządzić w sposób godny, w otoczeniu rytuałów i ceremonii kościelnych. Nacisk na symboliczny wymiar monarszej władzy nie przekładał się jednak na jej realny charakter. Możliwości Henryka pozostawały ograniczone przez Wielką Kartę Swobód, a on sam starał się nie nadużywać swoich kompetencji. To właśnie za panowania Henryka III w Anglii zaczęto używać terminu „parlament”, który oznaczał duże, okresowo zwoływane zgromadzenia na dworze królewskim.

Panowanie Henryka III Plantageneta charakteryzowała mała mobilność. Król wolał spędzać czas w swoich posiadłościach niż w podróży. Swoim siedzibom poświęcał wiele czasu i energii.

Według historyka architektury, Johna Goodalla, Henryk III Plantagenet był „najbardziej obsesyjnym mecenasem sztuki i architektury, jaki kiedykolwiek zasiadał na tronie Anglii”. Szczególnej rozbudowie uległ zamek Windsor, który poszerzono o bogaty zespół pałacowy. Styl zamku Windsor zainspirował wiele późniejszych projektów w Anglii i Walii. Król był powszechnie znany ze swojej pobożności. Nabożeństwa z jego udziałem były szczególnie bogate i widowiskowe. Henryk prowadził hojną działalność dobroczynną i często pielgrzymował, co według niektórych historyków było wymówką dla niezajmowania się palącymi problemami królestwa.

W 1236 r. monarcha poślubił 12 letnią Eleonorę Prowansalską, córkę hrabiego Prowansji Rajmunda Berengara IV i Beatrycze Sabaudzkiej. Małżeństwo miało wymiar czysto polityczny. Henryk chciał w ten sposób stworzyć sieć sojuszy na południu i południowym wschodzie Francji. Para doczekała się pięciorga potomstwa. Pierwsze dziecko Eleonora urodziła 17 czerwca 1239 r. Był nim chłopiec, któremu Henryk dał imię po swoim patronie i anglosaskim świętym, Edwardzie Wyznawcy.

Wojny i strategia europejska

Łagodny i uduchowiony Henryk nie był pozbawiony ambicji politycznych. Król wychowywał się w cieniu upadku imperium swojej rodziny i w szacunku do osiągnięć przodków. Władcy przyświecał więc cel odzyskania utraconych przez jego ojca ziem. Widać to na przykładzie jego korespondencji dyplomatycznej. W odniesieniu francuskich posiadłości padały frazy: „odzyskanie swojego dziedzictwa”, „przywrócenie jego praw” i „obrona swoich roszczeń prawnych”.

Sprzyjające okoliczności pojawiły się 8 listopada 1226 r. Po zaledwie trzech latach rządów zmarł na dyzenterię Ludwik VIII. Tron objął jego dwunastoletni syn wspierany przez rząd regencyjny. Młody Ludwik IX był na osłabionej pozycji. Jego władza napotkała sprzeciw wielu francuskich możnych, którzy nadal utrzymywali związki z Anglią. Doprowadziło to do serii buntów w całym kraju. W 1228 r. grupa andegaweńskich i normańskich możnowładców wezwała króla Henryka III Plantageneta do odzyskania swojego dziedzictwa, a książę Bretanii, Piotr I Meuclerc, otwarcie zbuntował się przeciwko francuskiej władzy i złożył hołd lenny angielskiemu królowi. Henryk wylądował z armią w Bretanii w maju 1230 r. Król, chcąc uniknąć bitwy, nie najechał Normandii. Zamiast tego wyruszył do Poitou, gdzie niczego nie udało się mu osiągnąć. Królowie zawarli czteroletni rozejm. Pierwsza kontynentalna kampania Henryka zakończyła się całkowitym i kosztownym fiaskiem.

Porażka osłabiła autorytet króla. Peter des Roches, biskup Winchester, wykorzystywał swoją pozycję na dworze, by pozbawiać przeciwników ich posiadłości, omijając sądy i procesy prawne. Doprowadziło to do sytuacji, w której królowi zarzucano, że nie chronił praw baronów zgodnie ze statutem Wielkiej Karty Swobód. Bierna postawa Henryka III była przyczyną otwartej wojny między des Rochesem a opozycją baronów skupioną wokół Ryszarda Marshala, syna Williama, sprzymierzonego z księciem Llywelynem Wielkim. Francuski król wykorzystał ten konflikt i zaatakował Bretanię. Henryk podjął działania mające zakończyć wewnętrzny spór i ostatecznie porozumiał się z baronami w maju 1234 r. Mimo to, Korona nie była w stanie wysłać Bretanii odpowiedniego wsparcia. Książę Piotr I poddał się Ludwikowi w listopadzie tego roku. Bretania została stracona.

W 1241 r. przed Henrykiem III pojawiła się kolejna szansa na odzyskanie francuskich posiadłości. Możni hrabstwa Poitou, w tym potężna rodzina Lusignan, zbuntowała się przeciwko rządom Ludwika IX. Podobnie jak w 1228 r. buntownicy liczyli na pomoc angielskiego króla. Kampania spotkała się z niechęcią angielskich baronów. Mobilizacja przebiegała mozolnie. Król mógł wyruszyć dopiero latem następnego roku. Wojna zakończyła się dotkliwą klęską wojsk Henryka w bitwie pod Taillebourgiem w lipcu 1242 r. Na skutek bitwy król Francji umocnił swoją władzę w regionie Poitou. Kampania okazała się katastrofalną porażką pod względem finansowym i politycznym. Kolejna przegrana uświadomiła Henrykowi, że nie jest w stanie odbudować imperium Plantagenetów na drodze zbrojnej. Zamiast tego przyjął działanie, które przeszło do historii jako „strategia europejska”. Opierała się ona na działaniach dyplomatycznych i budowaniu sieci sojuszy na kontynencie. Najważniejszym jej przejawem była próba zdobycia tronu królestwa Sycylii dla młodszego syna monarchy – Edmunda. Polityka zagraniczna coraz bardziej odwracała uwagę króla od wewnętrznych spraw królestwa.

Po śmierci księcia Llywelyna Wielkiego w 1240 r. wpływy angielskie w Walii uległy wzmocnieniu. W latach 40. XIII w. przeprowadzono trzy kampanie wojenne, których skutkiem była budowa nowych zamków i poszerzenie domeny królewskiej. Jednocześnie rosła potęga i niezależność lordów marchii.

Polecamy e-booka Magdaleny Makówki „Władza, miłość, zdrada. Życie prywatne brytyjskich władców 1714–1837”

Irlandia była ważna dla króla ze względu na generowane przychody i źródło ziemi, którą mógł przekazać w lenno. Lata 40. XIII w. przyniosły śmierć wielu możnych w Irlandii, co umożliwiło Henrykowi redystrybucję ziem wśród swoich zwolenników. Liczne nowe nadanie zwiększyły obecność i aktywność anglików w Irlandii. Za panowania Henryka III Plantageneta władza angielska w Irlandii osiągnęła apogeum. W 1254 r. Henryk przekazał wyspę najstarszemu synowi Edwardowi.

Stosunki angielskiego monarchy z królami szkotów były przyjazne. Aleksander II poślubił siostrę Henryka, Joannę. W 1237 r. królowie podpisali traktat w Yorku, który unormował sytuację polityczną na angielsko-szkockiej granicy. Henryk III Plantagenet pasował na rycerza króla Aleksandra III, a młody władca poślubił córkę Henryka, Małgorzatę.

Czas opozycji

Na skutek kampanii z 1242 r. wpływy rodziny Lusignan zostały zagrożone przez monarchę Kapetyngów. Henryk zachęcał Lusignanów do przeniesienia się do Anglii. Obdarowywał ich dużymi majątkami kosztem angielskich baronów. Liczbę przybyłych szacuje się koło setki. Król upatrywał w nich szansę na zachowanie wpływów w regionie i dalszą walkę o kontynentalne posiadłości. Przywileje i bezkarność z jaką poczynali sobie członkowie rodziny Lusignan niepokoiły i drażniły angielskich możnych.  Do 1258 r. obawy i niechęć ze strony angielskich baronów przekształciły się w nienawiść spotęgowaną bierną postawą Henryka III. Monarcha stanął wobec otwartego buntu baronów, na których czele stał Szymon z Montfort, hrabia Leicester.

Presja stronnictwa baronów domagających się reform doprowadziła do uchwalenia na czerwcowym parlamencie Prowizji Oksfordzkich. Utworzono piętnastoosobową radę, której członkowie byli wybierani przez baronów. Zadaniem rady była nominacja kandydatów na najważniejsze urzędy. Poczynania rady kontrolowane były przez parlament. Naciski ze strony pomniejszych baronów i szlachty pomogły przeforsować szersze reformy mające na celu ograniczenie nadużywania władzy – zarówno przez urzędników królewskich, jak i najpotężniejszych możnych. Priorytetową kwestią nowej władzy było zakończenie wieloletniej wojny z Francją przerywaną kilkuletnimi rozejmami. Udało się to pod koniec 1259 r.

W ciągu następnych 4 lat ani baronowie, ani król nie byli w stanie przywrócić stabilności. W 1264 r. Anglia znalazła się w obliczu otwartej wojny domowej między królem wspieranym przez: brata Ryszarda z Kornwalii, księcia Edwarda i grupę konserwatywnych baronów a Szymonem z Montfort, stojącym na czele radykałów. Armie przeciwników spotkały się 14 maja pod Lewes. Bitwa zakończyła się porażką wojsk królewskich. Ryszard z Kornwalii został schwytany. Henryk i Edward wycofali się do pobliskiego klasztoru i poddali następnego dnia. Król został zmuszony do odnowienia Prowizji Oksfordzkich.

Szymon nie był w stanie skonsolidować władzy i zapanować nad chaosem w królestwie. Pozwoliło to księciu Edwardowi uciec z niewoli i sformować nowe siły. 4 sierpnia 1265 r. pod Evesham książę odniósł zdecydowane zwycięstwo, a Szymon z Montfort poległ w bitwie wraz z dwoma synami. Król odzyskał wolność i wraz z Edwardem przystąpił do dławienia resztek buntu. Wydano Edykt z Kelinworth, w którym Henryk zobowiązał się do przestrzegania Wielkiej Karty Swobód i Karty Leśnej, jednocześnie określając władzę królewską jako usankcjonowaną przez Boga i wszechmocną. Ostatni przeciwnicy poddali się w lipcu 1267 r. na wyspie Ely. Wojna dobiegła końca.

Początkowo Henryk prowadził chaotyczną konfiskatę ziem buntowników. Później pozwolił na odkupienie ziem przez zbuntowanych baronów po drakońskich sumach. W ostatnich latach swojego panowania król był coraz bardziej niedołężny i koncentrował się na zapewnieniu pokoju w królestwie oraz sprawach religijnych. Edward został Namiestnikiem Anglii i zaczął odgrywać znaczącą rolę na dworze. Henryk III Plantagenet zmarł w wieku 65 lat 16 listopada 1272 r. po 56 latach burzliwych i przełomowych dla Anglii rządów. Henrykowi nie udało się odbudować imperium Plantagenetów. Porażką zakończyła się również próba osadzenia na sycylijskim tronie młodszego syna Edmunda. Henrykowi nie brakowało ambicji. Potrafił też wykorzystywać nadarzające się okazje. Brakowało mu jednak zdecydowania i autorytetu. Jego długie rządy to okres głębokich przemian i narodzin współczesnej demokracji parlamentarnej. Króla pochowano w Opactwie Westminsterskim w miejscu dawnego pochówku Edwarda Wyznawcy.

Polecamy e-booka Michała Gadzińskiego pt. „Perły imperium brytyjskiego”:

Bibliografia

Źródła

• Paris Matthew, Historia Anglorum, Część III: Item ejusdem abbreviatio chronicorum Angliae, red. Frederic Madden, Wyd. Cambridge University Press, Cambridge 2012.

Literatura

• Ambler Sophie T., Simon de Montfort and King Henry III: The First Revolution in English History, 1258–1265, Wyd. John Wiley & Sons Ltd, London 2013.
• Carpenter David, Henry III The rise to power and personal rule, 1207–1258 Wyd. Yale University Press, Londyn 2020.
• Carpenter David, The Reign of Henry III, Wyd. Hambledon Press, Londyn 1996.
• Davies John P., King John, Henry III and England’s Lost Civil War, Wyd. Pen and Sword History, Barnsley 2021.
• Frame Robin, King Henry III and Ireland: the Shaping of a Peripheral Lordship, [w:] Thirteenth Century England: Proceedings of the Newcastle upon Tyne Conference, red. R. Peter, S. Lloyd, Wyd. Boydell Press, Woodbgidge 1991, ss. 179–202.
• Goodall John, The English Castle, Wyd. Yale University Press, New Haven 2011.
• Jobson Adrian, The First English Revolution: Simon de Montfort, Henry III and the Barons' War, Wyd. Bloomsbury, London 2012.
• Ridgeway Hugh, King Henry III and the 'Aliens', 1236–1272, [w:] Thirteenth Century England: Proceedings of the Newcastle upon Tyne Conference, red. R. Peter, S. Lloyd, Wyd. Boydell Press, Woodbridge 1987, ss. 81–92.
• Weiler Björn, Henry III of England and the Staufen Empire, 1216–1272, Wyd. Boydell Press, Woodbridge 2012.
• Wild Benjamin L., A Captive King: Henry III between the Battles of Lewes and Evesham, 1264–5, [w:] Thirteenth Century England XIII Proceedings of the Paris Conference, red. J. Burton, Wyd. Boydell Press, Cambridge 2009, ss. 41–56.

Redakcja: Natalia Stawarz