Jan Zapolya – „król Piast“ na węgierskim tronie

Ozdobny medal z wizerunkiem Jana Zapolyi (fot. Oryon~huwiki, opublikowano na licencji Creative Commons Nevezd meg! – Így add tovább! 2.5 Általános)

Jan Zapolya pochodził z węgierskiej rodziny magnackiej z komitatu Pozsega na południu Węgier, której początki sięgają przełomu XIII i XIV wieku. Prawdziwe zaszczyty spotkały jednak przedstawicieli rodu dopiero w II połowie wieku XV, za panowania króla Macieja Korwina, syna wojewody siedmiogrodzkiego i węgierskiego bohatera narodowego Jana Hunyadego. To właśnie wówczas stryj Jana Emeryk został banem Dalmacji i Chorwacji oraz żupanem Spisza, a drugi Mikołaj biskupem siedmiogrodzkim. Ojciec Jana Zapolyi, Stefan, otrzymał z kolei funkcję starosty Śląska i Łużyc (w latach 1474-1481) oraz żupana spiskiego (w latach 1473-1478 i 1486-1499) i trenczyńskiego (w latach 1481-1499). Zapewne jeszcze podczas pobytu na Śląsku z polecenia króla Macieja Korwina Stefan Zapolya poznał swoją przyszłą żonę Jadwigę, jedyną córkę księcia cieszyńskiego Przemysła II i księżniczki warszawskiej Anny. Małżeństwo Zapolyi z Piastówną zostało zawarte w grudniu 1486 i już wkrótce na świat przyszło pierwsze dziecko z tego związku.

Jan Zapolya: w centrum dynastycznej polityki

Historycy węgierscy podają różne daty narodzin Jana Zapolyi, jednak większość przekazów nie zasługuje na zaufanie. O ile możemy zaakceptować powszechnie przyjmowany rok narodzin władcy – 1487 - o tyle daty dzienne 2 lutego lub 29 marca są wykluczone biorąc pod uwagę, że rodzice monarchy zawarli związek małżeński w grudniu 1486. Najprawdopodobniej przyszły król Węgier urodził się pod koniec 1487, jak przyjmuje badacz historii Węgier, Stanisław A. Sroka. Przez długi czas był on jedynym potomkiem Zapolyów, bowiem Stefan większą część czasu spędzał na wiedeńskim dworze jako starosta Austrii. Z kolei w 1492 został on najważniejszym świeckim urzędnikiem na Węgrzech – palatynem. Dopiero w lutym 1495 Stefan i Jadwiga doczekali się drugiego syna Jerzego, a rok później córki Barbary. Najmłodsze dziecko pary, urodzona w 1497 lub 1498 Magdalena umarła we wczesnym dzieciństwie. Stefan Zapolya nie nacieszył się zbyt długo szczęśliwym życiem rodzinnym, bowiem zmarł 25 grudnia 1499. Dwunastoletni Jan Zapolya przejął wówczas po swoim ojcu zaszczytną funkcję żupana spiskiego.

Jan I Zapolya, król Węgier (1526 - 1540) (domena publiczna)

Po śmierci męża Jadwiga Zapolya przejęła całkowitą kontrolę nad wychowaniem swoich synów, którym wymarzyła węgierską koronę królewską. Swój cel zamierzała zrealizować poprzez korzystne związki małżeńskie z przedstawicielami panującej wówczas na Węgrzech dynastii Jagiellonów i rodem poprzedniego króla Macieja Korwina. Na początku 1505 Jan Zapolya poprosił więc o rękę córkę króla Węgier Władysława Jagiellończyka Annę, zaś 22 lutego tegoż roku w Budzie Jadwiga Zapolya zaręczyła młodszego syna z Elżbietą, córką Jana Korwina i Beatrycze Frangepan oraz wnuczką Macieja Korwina. Do małżeństwa Jerzego i Elżbiety nie doszło jednak z powodu śmierci narzeczonej młodego Zapolyi na początku 1508. Zerwanie zaręczyn Jana Zapolyi i Anny Jagiellonki miało gwałtowniejszy przebieg. O rękę królewny dla jednego ze swoich wnuków zabiegał bowiem cesarz Maksymilian Habsburg. W październiku 1505 szlachta węgierska zawarła ugodę, zgodnie z którą cudzoziemcy mieli zostać pozbawieni możliwości przejęcia węgierskiego tronu, co zarazem pozbawiało Habsburgów szansy na sukcesję. Cesarz zagroził jednak Jagiellończykowi wybuchem wojny, co doprowadziło do zawarcia dwóch nowych układów, 20 marca 1506 w Wiener-Neustadt i 19 lipca 1506 w Wiedniu, przywracających Habsburgom prawa do tronu węgierskiego. Zaręczyny Anny Jagiellonki z Janem Zapolyą zostały zerwane, a 25 maja 1521 została ona żoną największego rywala węgierskiego magnata, Ferdynanda Habsburga.

Umacnianie autorytetu

Tymczasem Jan Zapolya umacniał swoją pozycję na Węgrzech, otrzymując coraz bardziej zaszczytne godności. W 1511 został wojewodą siedmiogrodzkim, zaś w 1514 banem komitatu Szörény. 8 lutego 1512 siostra Jana, Barbara Zapolya, wyszła za mąż za króla Polski Zygmunta I z dynastii Jagiellonów. Małżeństwo to zwiększało prestiż rodziny Zapolyów oraz wspierało ambitne plany polskiego monarchy, który po cichu liczył na przejęcie władzy na Węgrzech w przypadku wygaśnięcia węgierskiej linii Jagiellonów. Przede wszystkim jednak mogło powstrzymać przejęcie tronu węgierskiego przez Habsburgów, co było w interesie obydwu stron. Wydarzenia kolejnych czternastu lat stopniowo przybliżały jednak do węgierskiego tronu potomków Maksymiliana Habsburga.

Polecamy e-book Izabeli Śliwińskiej-Słomskiej – „Trylogia Sienkiewicza. Historia prawdziwa”

Książka dostępna również jako audiobook!

Sułtan Sulejman Wspaniały przywraca koronę Janowi Zapolyi w zamian za hołd lenny (domena publiczna)

W lipcu 1515 na zjeździe wiedeńskim zaaranżowano podwójne małżeństwo: wnuk Maksymiliana Ferdynand miał poślubić córkę Władysława Jagiellończyka, Annę, zaś wnuczka cesarza Maria – Ludwika Jagiellończyka (syna Władysława). Wbrew powszechnej opinii układ ten nie zapewniał sukcesji Habsburgom, ale dawał im poważne podstawy do ubiegania się o węgierski tron po wymarciu węgierskiej linii Jagiellonów. 2 października 1515 zmarła żona Zygmunta I, Barbara Zapolya, zaś 13 marca 1516 król Węgier Władysław Jagiellończyk. Władzę na Węgrzech przejął jego dziesięcioletni syn Ludwik. Trzy lata później Jan Zapolya sam pośrednio doprowadził monarchię węgierską do kryzysu, walcząc z innym możnym, Stefanem Werböczi, o urząd palatyna. Ostatecznie żaden z magnatów nie otrzymał tego stanowiska, ale częste konflikty i zmiany wywołane walką o tę najważniejszą w kraju funkcję doprowadziły kraj do kryzysu. Osłabione państwo stało się łatwym celem dla tureckiego sułtana Sulejmana Wspaniałego, który 29 sierpnia 1526 rozgromił węgierskie wojska w bitwie pod Mohaczem. W walce zginął młodszy brat Jana Zapolyi, a sam król Ludwik utonął w nurtach potoku Csele, uciekając przed wojskami tureckimi. Węgierska linia Jagiellonów wygasła, a Węgry pozostały bez króla.

Król Węgier w sidłach sułtana

Po śmierci króla Ludwika Jagiellończyka Węgrzy podzielili się na dwa wrogie sobie stronnictwa. Część szlachty, dopatrując się przyczyn osłabienia państwa w rządach obcej dynastii, postanowiła poprzeć kandydaturę do tronu Jana Zapolyi, co oficjalnie ogłoszono na zgromadzeniu w Tokaju. Koronacja odbyła się 11 listopada 1526 w Székesfehérvár i wywołała natychmiastową reakcję stronnictwa prohabsburskiego reprezentowanego przez bogatszą magnaterię. Powołując się na zawarty przez Jagiellonów układ wiedeński, wezwali oni na Węgry arcyksięcia Ferdynanda Habsburga, który w lipcu 1527 rozgromił armię Zapolyi, a w listopadzie sam koronował się na króla. Jan Zapolya udał się po pomoc do Polski, w której panował król Zygmunt I Jagiellończyk, niegdyś jego szwagier. Hetman wielki koronny Jan Tarnowski udostępnił węgierskiemu władcy zamek w Tarnowie, który od kwietnia do września 1528 stał się swego rodzaju nieformalną stolicą Węgier. Z kolei za namową polskiego dyplomaty Hieronima Łaskiego Jan Zapolya zdecydował się złożyć hołd lenny sułtanowi Sulejmanowi Wspaniałemu, była to bowiem jedyna droga do odzyskania utraconego tronu.

Latem 1529, na polu bitwy pod Mohaczem, po trzech latach król Węgier ponownie zetknął się z potężnym monarchą tureckim. Zapolya przyrzekł Sulejmanowi wierność i przy wsparciu jego wojska wkroczył do stolicy Węgier, gdzie przerażeni magnaci ponownie obrali go królem. Rok później Ferdynand I Habsburg bezskutecznie próbował opanować Budę, musiał jednak zadowolić się poparciem kilku zachodnich komitatów. Stało się jasne, że chcąc uniknąć wojny domowej, która pogrążyłaby i tak pozbawione niezależności państwo węgierskie w jeszcze głębszym kryzysie, Zapolya i Habsburg muszą wreszcie dojść do porozumienia. W 1538 w Waradynie monarchowie zawarli tajny układ, na mocy którego Ferdynand miał zapanować nad zachodnimi Węgrami i Chorwacją, a Zapolya w północno-wschodniej części kraju i Siedmiogrodzie. W przypadku śmierci drugiego z władców pełnia władzy miała przypaść dynastii habsburskiej. Wkrótce jednak postanowienia waradyńskie przestały obowiązywać – król Jan Zapolya został bowiem ojcem.

Późne małżeństwo i rychła śmierć

Jan Zapolya przez długi czas pozostawał w stanie kawalerskim. Jeszcze przed objęciem węgierskiego tronu magnat nawiązał romans z mieszkającą w Debreczynie Kardosné, kobietą niskiego pochodzenia i w dodatku zamężną. Zapolya zerwał stosunki z piękną nałożnicą dopiero kilka lat po objęciu władzy, gdy zaczął podejmować pierwsze kroki w celu zawarcia korzystnego politycznie małżeństwa. Na początku 1539 monarcha wysłał poselstwo do Krakowa z prośbą o rękę Izabeli Jagiellonki, dwudziestoletniej córki króla polskiego Zygmunta I i jego drugiej żony Bony Sforzy. Układ zaręczynowy podpisano 1 lutego, a trzy tygodnie później królewna przybyła na Węgry. Zaślubiny Zapolyi z córką dawnego szwagra i koronacja Izabeli na królową odbyły się w katedrze w Székesfehérvár 23 lutego 1539. W rocznicę ślubu władca węgierski ubezpieczył żonie sumę 140 tysięcy florenów węgierskich tytułem posagu i wiana na największych węgierskich posiadłościach.

Izabela Zapolya (wcześniej Jagiellonka) opuszcza Siedmiogród. Po śmierci Jana Zapolyi jego małżonce nie udało się powstrzymać podziału kraju. Obraz Sandora Wagnera z 1863 r. (domena publiczna)

7 lipca 1540 Izabela Jagiellonka urodziła swojemu mężowi upragnionego następcę tronu, który otrzymał imiona Jan Zygmunt, na cześć ojca i dziadka. W tym czasie monarcha węgierski przebywał w Siedmiogrodzie, gdzie tłumił rebelię wojewodów Stefana Majlátha i Emeryka Balassiego, dążących do odłączenia tego regionu od Węgier. Przebywając w obozie Szászsebes król doznał wylewu krwi do mózgu, który doprowadził do jego śmierci 22 lipca. Monarchę pochowano w królewskiej nekropolii w Székesfehérvár. Następcą natychmiast ogłoszono nowonarodzonego syna Zapolyi, którego regentką została Izabela Jagiellonka. Królowa wdowa nie była w stanie poradzić sobie z zagrożeniem ze strony sułtana Sulejmana, który w 1541 wkroczył do Budy i przyłączył do Turcji środkową część Węgier. Jan Zygmunt Zapolya pozostał u władzy w Siedmiogrodzie, a na Zachodzie panował Ferdynand I. Syn węgierskiego wodza nigdy nie został koronowany, a w 1570 zrzekł się tytułu królewskiego. Zmarł bezpotomnie 14 marca 1571 jako ostatni przedstawiciel wybitnego rodu Zapolyów.

Redakcja: Antoni Olbrychski

Chcesz zawsze wiedzieć: co, gdzie, kiedy, jak i dlaczego w historii? Polecamy nasz newsletter – raz w tygodniu otrzymasz na swoją skrzynkę mailową podsumowanie artykułów, newsów i materiałów o książkach historycznych. Zapisz się za darmo!

Bibliografia:

• Felczak Wacław, Historia Węgier, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983.
• Grodziski Stanisław, Habsburgowie, (w:) Dynastie Europy, red. Antoni Mączak, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2003.
• Sroka Stanisław Andrzej, Jadwiga Zapolya, Towarzystwo Naukowe Societas Vistulana, Kraków 2005.
• Wdowiszewski Zygmunt, Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2005.