Magiczne stworzenia w „Harrym Potterze” i ich mityczne pochodzenie
Kultura europejska swoimi korzeniami sięga znacznie głębiej niż wielu ludzi mogłoby sądzić. Spuścizna, która jest zarówno historycznym jak i współczesnym źródłem istnienia narodów i państw Starego Kontynentu, nie powstała samorzutnie w czasie kiedy lukę po upadłym zachodnim cesarstwie rzymskim stopniowo zaczęły wypełniać nowe systemy polityczne. Wyrasta ona wprost z dziedzictwa epoki antycznej, które formowane było na przestrzeni wielu wieków w basenie Morza Śródziemnego przez cywilizacje grecką i rzymską.
XIX-wieczne wyobrażenie wyglądu Akropolu w epoce klasycznej (aut. Leo von Klenze, domena publiczna). Antycznej spuścizny, która wciąż żywa jest we współczesnej kulturze, śmiało można poszukiwać w wielu dziedzinach życia. Obecna jest nadal w sztuce, architekturze, a także mentalności europejskiej. Stykamy się z nią na co dzień nawet jeśli nie zdajemy sobie z tego do końca sprawy. Z biegiem lat jej elementy zaczęto po prostu dostosowywać do poszczególnych epok, w których była wykorzystywana. Każda osoba choć trochę zapoznana ze współczesną literaturą popularną bez trudu dostrzeże, że starożytne nawiązania kulturowe szczególnie upodobali sobie pisarze zajmujący się wszelkiego rodzaju gatunkami fantastyki. Właśnie w ich książkach dziedzictwo antyku odnajduje niejako swoją drugą młodość.
W poszukiwaniu śladów starożytnej mitologii w kulturze popularnej przyjrzymy się książkom z cyklu o Harrym Potterze autorstwa brytyjskiej pisarki J. K. Rowling. Autorka właśnie stamtąd zaczerpnęła dużą dawkę inspiracji przy tworzeniu swojego świata czarodziejów. W poprzednim artykule o tej tematyce ukazano, jak mocno związane z antycznymi przekazami są imiona i charaktery wielu postaci występujących w potterowskiej sadze. Nie jest to jednak jedyny tego typu element.
Mityczne stworzenia w nowej roli
Niemniej istotnym elementem kultury starożytnych Greków i Rzymian przebijającym się na kartach powieści są fantastyczne i magiczne stworzenia, a także te realne – ukazane przez pisarkę w sposób odstający od naszej codzienności. Świetnym przykładem bezpośredniego powiązania pomiędzy książką a mitologią jest bardzo groźne stworzenie, które w Szkole Magii i Czarodziejstwa w Hogwarcie zostało użyte w roli strażnika wejścia do sekretnych korytarzy -miejsca ukrycia bardzo cennego, a zarazem niebezpiecznego przedmiotu: Kamienia Filozoficznego. Mowa o trójgłowym psie, któremu jego właściciel Hagrid nadał niepozorne i bardzo mylące imię Puszek. Jak okazało się w toku akcji, aby uniknąć pożarcia przez bestię wystarczyło uśpić ją muzyką. Jest to oczywiste nawiązanie do mitologicznego Cerbera – piekielnego strażnika, którego właścicielem był sam Hades. Z mitu o Orfeuszu i Eurydyce dowiadujemy się, że bohater, który wyprawił się po swoją żonę do krainy podziemi, napotkał na swojej drodze właśnie tę bestię. Jednak Orfeusz był niezwykle utalentowanym muzykiem i śpiewakiem, który unieszkodliwił trójgłowego psa dźwiękami swego instrumentu.
Herakles porywa Cerbera, wyobrażenie na wazie antycznej (ze zbiorów Luwru, domena publiczna). W swym magicznym świecie Harry Potter spotyka też trytony, istoty humanoidalne żyjące w wodzie – w tym przypadku w głębinach jeziora znajdującego się niedaleko szkoły czarodziejów. W czasie jednego z zadań Turnieju Trójmagicznego, opisywanego w czwartej części powieści, chłopak musiał zanurkować w jeziorze i odnaleźć miasto trytonów, skąd miał uwolnić swoich uprowadzonych przyjaciół. Istoty te pojawiają się w mitologii starożytnych Greków w podobnym świetle. W beockich mitach opisywane są jako istoty czyhające w wodzie na nieuważnych ludzi, porywające w wodne głębiny głównie kąpiące się kobiety.
Magiczne stworzenia w „Harrym Potterze”: ludzki pierwiastek
Na kartach sagi brytyjskiej pisarki pojawiają się jedne z najbardziej znanych mitycznych stworzeń: centaury. W mitologii greckiej znane były od czasów najdawniejszych. Pół konie, pół ludzie występują w wielu historiach ze świata antycznego. Przykładem znanym większości zapewne będzie Nessos, centaur zabity przez Herkulesa. Innym przedstawicielem tego gatunku pojawiającym się w mitologii jest Chejron – wychowawca i opiekun Jazona, najmądrzejszy z centaurów.
W pierwszej części powieści, zatytułowanej „Harry Potter i Kamień Filozoficzny”, bohater po raz pierwszy spotyka się z tymi stworzeniami w Zakazanym Lesie – puszczy otaczającej szkołę czarodziejów. Podczas nocnej wyprawy w jej głąb Harry został zaatakowany przez tajemniczego napastnika. Przed niebezpieczeństwem uratował go centaur o imieniu Firenzo. Cechą charakterystyczną pół ludzi, pół koni jest umiejętność wróżenia z gwiazd oraz przepowiadania przyszłości na podstawie ruchów planet. Posiadają ją one zarówno w mitologii jak i w omawianej powieści. Prezentuje to pobratymiec Firenza, Ronan, który w czasie rozmowy z chłopcem sugeruje, że zna przyszłość i pewne wydarzenia związane z nim oraz nawiązuje przy tym do wyjątkowej aktywności Marsa tej nocy. Oprócz tego w obu przypadkach centaury zaprezentowane są jako istoty bardzo bitne i nieco agresywne.
Centaur na antycznej mozaice (domena publiczna). Harry’emu Potterowi nieobce są także wilkołaki. W świecie czarodziejów przedstawione są w sposób tradycyjny, jako ludzie zmieniający się w czasie pełni księżyca w krwiożercze wilcze istoty o niespotykanej sile. Aby rozszerzać likantropię wilkołaki polują zwłaszcza na dzieci – kiedy zostaną one ugryzione także zmieniają się w wilkołaki, a większość ludzi dotkniętych tym przekleństwem zostaje zmuszona do życia na marginesie społecznym, w sposób oczywisty sprzyjając ciemnym mocom. Wilkołaki także pochodzą z mitycznej rzeczywistości. Wspominana już nazwa wilkołactwa – likantropia – wiążę się z tym, iż pierwszym wilkołakiem miał być król Arkadii Likaon. W jednej z wersji mitu miał on chcieć poddać próbie Zeusa i sprawdzić czy będzie on w stanie odróżnić podane mu mięso zwierząt ofiarnych od ludzkiego. W tym celu zabił – w zależności od opowieści – jednego z więźniów lub swojego syna. Władca bogów zorientował się jednak w podstępie i w wielkim gniewie zamienił niesławnego króla w wilka.
Kolejnym pojawiającym się w wielu kontekstach stworzeniem o pewnych cechach ludzkich jest sfinks. Zarówno w świecie czarodziejów jak i w greckiej mitologii przedstawia się go jako potwora o ciele lwa i głowie kobiety. Występuje w micie o Edypie w roli plagi nękającej Teby. Miasto uratował syn Lajosa, rozwiązując zagadkę przerażającego stwora. Innych śmiałków, którym się to nie udało, sfinks pożerał, lecz po tym jak bohaterowi udało się znaleźć odpowiedź potwór zginął, rzucając się w przepaść i uwalniając Teby od terroru. Harry Potter spotyka sfinksa w labiryncie podczas jednego z wyzwań Turnieju Trójmagicznego, opisywanego w czwartej części sagi. Dzięki rozwiązaniu zagadki młody czarodziej mógł bezpiecznie iść dalej, a potwór usunął się z drogi. Podobieństwo zatem jest dość uderzające.
Polecamy e-book Michała Beczka – „Wikingowie na Rusi”
Ptaki w służbie bogom i czarodziejom
Jednym z najbardziej charakterystycznych symboli świata stworzonego przez Rowling są sowy – używane przez czarodziejów w roli „gołębi” pocztowych. Stworzenia te w naszej rzeczywistości są uznawane za symbol mądrości. Ta symbolika przylgnęła do nich zapewne z powodu tego, że według przekazów starożytnych sowa była ulubionym stworzeniem bogini mądrości Ateny, która bardzo często ukazywana była w towarzystwie małej sówki, m.in. na płaskorzeźbach i naczyniach. Charakterystycznym zatem jest, że wielu czarodziejów w świecie Harry’ego Pottera – w tym on sam – posiada własne sowy, które są wiernymi i użytecznymi towarzyszami.
Sowa Ateny na tetradrachmie z II wieku p.n.e. (fot. MatthiasKabel, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported). Innym ptakiem zajmującym ważne miejsce w wierzeniach starożytnych oraz w świecie czarodziejów jest feniks. Nazywany był ptakiem słonecznym, wiązano go bowiem z bogiem Słońca, któremu miał służyć. Według mitycznych przekazów był wielkości orła, miał złote upierzenie i piękny szkarłatny czub na głowie – w podobny sposób opisany został także w powieści Rowling. Cechą charakterystyczną ptaka było to, że gdy dożywał sędziwego wieku budował sobie gniazdo i spalał się w nim, aby następnie odrodzić się z własnych popiołów – dzięki temu był symbolem ciągłości życia. Tak samo postępuje jedyny feniks jakiego poznajemy na kartach powieści. Warto zauważyć też, że służy on najpotężniejszemu czarodziejowi w świecie Pottera, Albusowi Dumbledorowi.
Kolejne szlachetne stworzenia
Za jedne z najrzadszych stworzeń zarówno w świecie czarodziejów jak i w rzeczywistości starożytnych były uznawane jednorożce. W książkach o Harrym Potterze są przedstawiane jako istoty, które posiadają bardzo silne właściwości magiczne: ich krew uzdrawia choroby i przedłuża życie, a włosy, sierść i zwłaszcza rogi są cennymi składnikami rozmaitych mikstur i czarodziejskich przedmiotów. Ciekawym jest, że jednorożce nie pojawiają się stricte w mitologii greckiej – tacy mędrcy jak Ktezjasz i Arystoteles wierzyli w ich istnienie, także przypisując im pewne niezwykłe właściwości. Później wspominali o nich także Rzymianie m.in. Pliniusz Starszy czy Juliusz Cezar. Jednym co różniło wszystkie wersje było miejsce występowania zwierzęcia oraz jego ogólny wygląd.
Jednorożec, wyobrażenie XVII-wiecznej (aut. John Johnston, domena publiczna). Warto wspomnieć też o jednych z najpopularniejszych stworzeń pojawiających się w mitologiach starożytnych, a następnie w twórczości pisarzy naszych czasów: smokach. Uwagę zwracają także konteksty i sytuacje, w jakich się je ukazuje. W czasie wspomnianego już Turnieju Trójmagicznego pierwszym zadaniem stojącym przed Harrym Potterem było zmierzenie się ze smokiem w celu zdobycia złotego jaja przezeń pilnowanego. Smok i chroniony złoty przedmiot… Czyż to zestawienie nie kojarzy się po chwili zastanowienia z jedną z najbardziej osławionych bohaterskich wypraw antyku, kiedy to nieustraszony Jazon, na pokładzie statku Argo wyruszył ze swymi towarzyszami by zdobyć złote runo, zawieszone na starym dębie przez króla Kolchidy Ajetesa? Aby tego dokonać, bohater także musiał pokonać smoka czuwającego w świętym gaju Aresa.
W świecie stworzonym przez J. K. Rowling inspiracji, które swymi korzeniami sięgają najdawniejszych czasów europejskiej kultury jest bez liku. Wymieniać można by je jeszcze długo, przytaczając całe wydarzenia i konwencje. Warto spojrzeć na to zagadnienie wielowymiarowo. Bo czyż ze światem czarodziejów i kulturą antyczną nie jest zupełnie tak jak ze wspomnianą analogią zadania z magicznego turnieju do wyprawy starożytnych bohaterów? Czy to Harry Potter przybrał postać Jazona by pokonać smoka, czy może to Jazon zmienił się w młodego czarodzieja? Takich pytań jak i odpowiedzi na nie każdy może poszukać na własną rękę właśnie dzięki temu, że kultura w której wyrastamy, przekazana nam przez Greków i Rzymian sprzed tysiącleci, trwa do dziś. Oby żyła jak najdłużej.
Bibliografia
- Grimal Pierre, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1997.
- Markowska Wanda, Mity Greków i Rzymian, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1979.
- Owidiusz, Heroidy, przekł. i oprac. Wanda Markowska, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1986.
- Owidiusz, Metamorfozy, przekł. A. Kamieńska i S. Strabyła, oprac. S. Strabyła, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1995.
- Parandowski Jan, Mitologia – wierzenia i podania Greków i Rzymian, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1978.
