„Najpewniejsza tarcza węgierskiej narodowości”. Polityka książąt Siedmiogrodu w latach 1541-1660
Panowanie Zapolyów – walka o niepodległość Węgier
Jan II Zygmunt Zápolya (1540-1570) Rok 1541 jest momentem, w którym podział Węgier po podboju tureckim przybrał kształt ostateczny. Sułtan Sulejman Wspaniały włączył środkową część kraju w obręb swojego państwa, natomiast tereny na wschód od Cisy i obszar Siedmiogrodu wydzielił królowi Węgier Janowi Zygmuntowi Zapolyi w zamian za 10 tys. złotych florenów. Część zachodnia królestwa św. Stefana przypadła Habsburgom, których władca Ferdynand ubiegał się o przejęcie korony węgierskiej.
W imieniu kilkuletniego Zapolyi regencję miała sprawować jego matka Izabela Jagiellonka. Faktyczną władzę przejął jednak doradca królowej, biskup Oradea (Waradynia) Jerzy Martinuzzi. Duchowny podjął działania zmierzające do wyzwolenia Węgier spod panowania tureckiego. W 1541 r. sprzymierzył się z Ferdynandem Habsburgiem, rok później sejm siedmiogrodzki powierzył mu tytuł gubernatora prowincji. Decydujące działania podjęto w 1549 r. – Martinuzzi i Ferdynand, pomijając zupełnie królową Izabelę, zadecydowali o połączeniu Siedmiogrodu z władztwem habsburskim. Następny rok przyniósł ambitnemu duchowemu sukcesy: przy pomocy korpusu austriackiego gen. Castaldo zajął władztwo Izabeli, sejm siedmiogrodzki stanął za nim, a Ferdynand mianował go swoim gubernatorem prowincji. Jednak do kontrofensywy ruszyli Turcy, których Martinuzzi początkowo starał się podstępnie zwodzić. Posądzony o zdradę przez Austriaków został zamordowany 17 grudnia 1551.
Kto zamieszkiwał Siedmiogród?
- Wołosi - potomkowie ludności podbitej przez Węgrów w czasach średniowiecznych.
- Węgrzy - warstwa napływowa, spośród której rekrutowała się warstwa rządząca i szlachta.
- Sasi- osadnicy niemieccy przybyli do Siedmiogrodu w średniowieczu.
- Szeklerzy - lud madziarskiego pochodzenia, osadzony na pograniczu Królestwa Węgier.
Przy pomocy tureckiej udało się przywrócić w 1556 r. Izabeli i Janowi panowanie w Siedmiogrodzie. Powracającą królową witał w imieniu jej poddanych młody, coraz bardziej wpływowy magnat Stefan Batory z Somlyó. Trzy lata później Jagiellonka zmarła, a samodzielne panowanie przejął Jan II Zapolya. W 1562 r. musiał zmierzyć się z buntem prohabsburskich możnych (na czele z Franciszkiem Zayą i Melchiorem Balassą). Armia buntowników zmierzyła się pod Hadadem z wierną Zapolyi armią komendanta Waradynia Stefana Batorego. Mimo zwycięstwa, buntownicy zagrożeni atakiem tureckim zawarli rozejm z Batorym, na mocy którego ziemię nad Cisą przeszły pod panowanie Ferdynanda. Wybuchły równolegle bunt Szeklerów został stłumiony przez wojska Jana II. Batory był zwolennikiem pokojowego zakończenia konfliktu z Habsburgami, jednak walki frakcji na dworze siedmiogrodzkim i chwiejność Zapolyi nie mogły do niczego doprowadzić. Ostatecznie w 1568 r. nowy sułtan Selim II zawarł pokój adrianopolski z Maksymilianem II Habsburgiem który cementował podział Węgier. Zmusiło to Zapolyie do szukania porozumienia z Austrią. Układ w Spirze z 1570 r. postanawiał, iż Jan II Zapolya zrzeknie się korony węgierskiej (przyjmując tytuł księcia Siedmiogrodu i części Węgier), stanie się lennikiem Habsburgów a po bezpotomnej śmierci jego władztwo zostanie włączone do Węgier habsburskich. Sejm siedmiogrodzki nie ratyfikował traktatu, a Zapolya zmarł 15 marca 1571 r.
Stefan Batory – twórca niezależnego państwa
Na mocy przywileju sułtana z 1566 r. Siedmiogrodzianie sami mogli wybrać swojego władcę, który musiał uzyskać jedynie akceptację Porty. Dlatego też 20 maja 1571 r. w Gyulafehérvárze zebrał się sejm elekcyjny. Stronnictwo prohabsburskie wystawiło kandydaturę Kacpra Bekiesza, autora układu w Spirze. Byłby on gwarantem przyłączenia Siedmiogrodu do monarchii habsburskiej i nowego konfliktu z Turcją. Dlatego też szlachta węgierska poparła Stefana Batorego (jeszcze przed elekcją powierzono dowództwo pospolitego ruszenia jego bratu Krzysztofowi), który był gwarantem pokojowej polityki. Dodatkowo posłaniec sułtana przyniósł sejmowi wiadomość o poparciu Selima II dla magnata z Somlyó. Status Batorego był dość specyficzny – w oczach poddanych był księciem Siedmiogrodu, dla Turków i Habsburgów jedynie wojewodą. Nowy władca podjął śmiałe i przebiegłe działania, mające na celu utrwalenie swojego panowania. Polityką lawirowania utrzymywał się pomiędzy dwoma potęgami – łatwiej poszło mu z sułtanem, który za cenę 10 tys. florenów i względnego posłuszeństwa uznał Batorego księciem. Natomiast Maksymiliana II Batory przekonywał o swej wierności, pozornej przyjaźni z Turkami i zachęcał do uznania jego książęcego tytułu.
Stefan Batory (1570-1576/86) Bekiesz nakłonił Szeklerów do kolejnego buntu, który wybuchł jesienią 1571 r., jednak armia Batorego stłumiła go. W kraju wrzało, obie strony szykowały się do starcia. Maksymilian nadal popierał dumnego hrabiego (m.in. w sprawie zamku Fogaras, którego Bekiesz był właścicielem), gdy Batory zaangażował się w rozgrywkę elekcyjną w Polsce w czasie pierwszego bezkrólewia. Ambitny magnat-opozycjonista węgierski próbował też szukać poparcia u Turków. Do ostatecznego starcia doszło 10 lipca 1575 r. w bitwie pod Kerelöszentpál. Stefan Batory odniósł w niej zwycięstwo, gromiąc opozycję i wzmacniając swoje względnie niezależne panowanie w Siedmiogrodzie. Kacper Bekiesz poszedł na wygnanie, jednak po pewnym czasie Batory przebaczył mu i przyjął na służbę jako wiernego przyjaciela.
Stefan Batory prowadził w Siedmiogrodzie politykę pokojową, dobrze widzianą przez mieszkańców krainy po latach wojen tureckich. Jednym z założeń tych działań było wprowadzenie tolerancji religijnej wobec wszystkich wyznań (katolików, protestantów, prawosławnych) przy jednoczesnych ustawach zabraniających nowych reform religijnych. Aby podnieść poziom szkolnictwa sprowadził do Siedmiogrodu jezuitów. Z Lyonu przybył na Węgry historyk Michał Jan Brut. Starał się wzmacniać władzę książęcą, m.in. poprzez promowanie nowych ludzi na stanowiskach urzędniczych, stawiał też na egzekwowanie podatków od Cyganów. Oparł się na armii zaciężnej, do której ściągał drobną szlachtę i Szeklerów.
Polecamy e-book Sebastiana Adamkiewicza „Zrozumieć Polskę szlachecką”
Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!
W 1576 r. Stefan Batory został wybrany władcą Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Płacąc wyższy haracz Turkom (łącznie 25 tys. florenów) uzyskał ich zgodę na personalną unię polsko-siedmiogrodzką. Regentem mianował swego brata Krzysztofa. Po jego śmierci władzę przejęła Rada Regencyjna, a w 1585 r. regentem (zastępującym Zygmunta, niepełnoletniego syna Krzysztofa) został Jan Ghycza. Mimo to król Stefan zorganizował w Krakowie oddzielną kancelarię siedmiogrodzką, wszelkie ważne decyzje pozostawiając sobie. W wojnach z Moskwą wykorzystał też żołnierzy siedmiogrodzkich, rekrutowanych głównie spośród Rumunów i Szeklerów. Stefan Batory zmarł 12 grudnia 1586 r. Jego panowanie dało Siedmiogrodowi uspokojenie i szansę na rozwój, kładąc podstawy pod przyszłe sukcesy tego państwa.
Lata kryzysów
Następcą Batorego został jego bratanek Zygmunt. Już początek jego panowania zaznaczył się kryzysem: walką frakcji i wypędzeniem jezuitów. Trzy lata po rozpoczęciu w 1591 r. wojny austriacko-tureckiej, Zygmunt Batory postanowił włączyć się do niej po stronie Habsburgów. Na mocy ugody z Rudolfem II Siedmiogród miał stać się lennem domu austriackiego na zasadach traktatu w Spirze. Wraz z Siedmiogrodem do walki stanęły Mołdawia i Wołoszczyzna, której ambitny hospodar Michał Waleczny prowadził skutecznie walki z dowódcami tureckimi, co nie udawało się wojskom austriackim. W międzyczasie, w 1596 r. wybuchło kolejne powstanie Szeklerów. W 1597 r. Zygmunt postanowił zrzec się Siedmiogrodu na rzecz Habsburgów, jednak za namową magnata Stefana Bocskai zmienił decyzje, co doprowadziło do sojuszu dynastii austriackiej z Walecznym. W 1599 r. Zygmunt Batory ponownie zrzekł się tronu, przekazując go kuzynowi, kardynałowi Andrzejowi Batoremu. Ten jednak został obalony w wyniku ofensywy Michała Walecznego, który został zatwierdzony przez cesarza jako zarządca Siedmiogrodu. W ten sposób udało mu się połączyć wszystkie trzy księstwa rumuńskie (Mołdawię, Siedmiogród i Wołoszczyznę). Nie cieszył się nimi jednak długo – w 1601 r. przy wsparciu Polski do Siedmiogrodu powrócił Zygmunt Batory, a przeciwko Michałowi Walecznemu opowiedział się cesarski generał Basta, na którego rozkaz zabito ambitnego księcia rumuńskiego.
Zygmunt Batory abdykował 26 lipca 1602 r., wcześniej faktycznym panem Siedmiogrodu i jego zarządcą z ramienia cesarza stał się generał Basta. Rok później wojskom cesarskim udało się pokonać wojska tureckie wspierające powstanie Mojżesza Székelyego w bitwie pod Braszowem. Cesarski namiestnik rozpoczął prześladowania wobec miast, magnatów węgierskich i siedmiogrodzkich protestantów. Uciekinierzy spod Braszowa pod wodzą młodego Gabora Bethlena schronili się na Węgrzech tureckich.
Stefan Bocskai – krótki wzlot
Stefan Bocskai (1604-1606) Bocskai, bliski współpracownik Zygmunta Batorego, do 1602 r. przebywał w niewoli austriackiej. Po jej opuszczeniu nadal groziło mu z tej strony niebezpieczeństwo. Okoliczności sprzyjały mu jednak – w 1604 r. na terytorium Węgier austriackich wybuchło powstanie hajduków (chłopów-uciekinierów), które Bocskai poparł i stanął na jego czele. Do ruchu przyłączyły się inne grupy węgierskiego społeczeństwa (przede wszystkim nie-katolicy), dzięki czemu udało się powstańcom opanować rejon Koszyc. Gabor Bethlen przekazał Bocskaiowi list sułtana mianujący go księciem Siedmiogrodu, a posiłki tureckie i tatarskie wsparły armię powstańczą. W 1605 r. udało się siłom księcia Siedmiogrodu zająć całość Węgier królewskich (austriackich) oraz opanować Siedmiogród. Sejm węgierski proklamował go suwerennym władcą Węgier.
Zapewne świadom niemożności wyzwolenia całych Węgier, Bocskai podjął kroki pokojowe. W 1606 r. w Wiedniu zawarto pokój austriacko-siedmiogrodzki, na mocy którego państwo Bocskaia zyskało niezależność i rozszerzyło swe terytorium o kilka komitatów na północnym-zachodzie. Zagwarantowano też swobodę religijną i samorządność na terytoriach węgierskich pozostałych w panowaniu Habsburgów. Bocskai doprowadził też w tym samym roku do zakończenia wojny austriacko-tureckiej pokojem w Zsitvatorok. Pamiętając o pomocy jaką uzyskał od hajduków, osadził ich jako wolne chłopstwo w Kraju Zacisańskim. Sukcesy przerwała śmierć księcia 29 grudnia 1606 r.
Gabriel Batory – kryzysu ciąg dalszy
Początkowo księciem Siedmiogrodu wybrano współpracownika Bocskaia Zygmunta Rakoczego. Jednak przywódca hajduków Andrzej Nagy sprzeciwił się temu wyborowi i poparł kandydaturę Gabriela Batorego, męża siostrzenicy Bocskaia i dziedzica fortuny obydwu linii rodziny Batorych. 5 marca 1608 roku proklamowano Gabriela księciem Siedmiogrodu. W 1610 r. uniknął zamachu na swoje życie, w zemście rozpoczynając prześladowania wobec części magnatów i Sasów.
Gabriel Batory (1608-1613) Pod koniec 1610 r. Batory wyruszył przeciwko hospodarowi Wołoszczyzny Radu Serbanowi, pokonując go i ogłaszając się rok później władcą tej krainy. Sułtan jednak nie zezwolił na taki krok, przysyłając do Tîrgowişte nowego wojewodę Radu Mihnea. Batory zaangażował się po jego stronie w walkach z próbującym przywrócić swoje panowanie Radu Serbanem. Tymczasem w Siedmiogrodzie przeciw znienawidzonemu Batoremu zawiązała się opozycja na czele z Andrzejem Ghyczą. Opozycjoniści wezwali sułtana do zdjęcia Batorego z funkcji, na co książę odpowiedział zwróceniem się do Habsburgów. Zdymisjonowani zostali także Bethlen i Nagy, tego ostatniego skazano na śmierć. Te działania wywołały bunt Sasów i Szeklerów oraz późniejszą interwencję sułtana Ahmeda I. Turcy pod wodzą Skandera Paszy pokonali księcia siedmiogrodzkiego i w 1613 doprowadzili do wyboru Gabora Bethlena na nowego władcę księstwa, a Gabriela Batorego zabito na rozkaz Ghyczy’ego.
Polecamy e-book Izabeli Śliwińskiej-Słomskiej – „Trylogia Sienkiewicza. Historia prawdziwa”
Książka dostępna również jako audiobook!
Gabor Bethlen – u szczytu potęgi
Nowy władca rozpoczął panowanie od skazania na śmierć Ghyczy’ego i zaprowadzenia spokoju w Siedmiogrodzie. Młody (33 lata) książę wiedział z własnych obserwacji poczynionych w państwie osmańskim, że lepiej jest się podporządkować Turkom, którzy w mniejszym stopniu niż Habsburgowie ingerowali w sprawy wewnętrzne jego państwa. Stosunki Bethlena z cesarzem niemieckim były napięte, dobrze natomiast układały się z Wołoszczyzną i Mołdawią.
W polityce wewnętrznej Bethlen musiał potwierdzić wcześniejsze przywileje Sasów, Szeklerów i węgierskiej szlachty, jednak w miarę możliwości powoli wzmacniał swoją władzę książęcą. Zaprowadzając monopole na miód, wosk i handel bydłem, wzmacniając górnictwo i rzemiosło, reformując finanse dwukrotnie zwiększył przychody księstwa. W 1622 r. założył akademię w Gyulafehérvárze (Alba Iulia), wspierał także kontakty kulturalno-oświatowe z Anglią i Zjednoczonymi Prowincjami. Jako zwolennik kalwinizmu wspierał kościół reformowany, nadając jego pastorom szlachectwo. Próbował też połączyć rumuński kościół prawosławny z kalwińskim, nie udało mu się jednak przekonać do tego duchownych.
Gabriel Bethlen (1613-1629) Jako gorliwy kalwin Bethlen został w 1618 r. wezwany przez Czechów i protestantów austriackich do wsparcia ich w wybuchłej niedawno wojnie trzydziestoletniej. W 1619 r. wyruszył ze swą armią na Węgry i w szybkiej kampanii zajął całe terytorium królestwa znajdujące się w rękach Habsburgów. Pod koniec roku zaczął oblężenie Wiednia, jednak Siedmiogród najechali lisowczycy, wysłani przez Zygmunta III Wazę na pomoc Ferdynandowi Habsburgowi. Zmusiło to Bethlena do zwinięcia oblężenia i zawarcia rozejmu z Austrią. 25 sierpnia 1620 r. stany węgierskie zaproponowały mu koronę odnowionego państwa, on jednak nie przyjął jej. Dwa lata później w Nikolsburgu zawarł pokój, na mocy którego zrzekał się władztwa nad Węgrami królewskimi w zamian za siedem komitatów na Górnych Węgrzech wraz z Koszycami, księstwa opolskie i raciborskie na Śląsku oraz 50 000 forintów odszkodowania. Rok później Bethlen znowu zaatakował Austrię i pod Hodoninem na Morawach otoczył armię znakomitego wodza Albrechta von Wallensteina. Pokój w Wiedniu z 1624 r. powtarzał warunki sprzed dwóch lat. Bethlen szukał kontaktów z przedstawicielami sojuszu protestanckiego, przede wszystkim Gustawem Adolfem i kardynałem Richelieu, wziął też za żonę Katarzynę Brandenburską. W 1626 r. jeszcze raz rozpoczął wojnę z Austrią, która zakończyła się ponownie na warunkach nikolsburskich pokojem w Pozsonyu.
Ostatnie lata życia Bethlen poświęcił na przekonanie sułtana Murada IV do zgody na objęcie przez niego władania także na Wołoszczyźnie i w Mołdawii – całkowicie nieskutecznie. Snuł też plany ubiegania się o tron Rzeczpospolitej. Działania te przerwała śmierć w dniu 15 listopada 1629 r.
Panowanie Rakoczych – sława i upadek
Po śmierci ambitnego i zdolnego księcia władza w Siedmiogrodzie miała pozostać w obrębie jego rodziny, jednak w wyniku różnych zawirowań przypadła Jerzemu Rakoczemu. W początkach panowania nowy książę rozprawił się z opozycją oraz związał się z wołoskim księciem Mateuszem Basarabem, któremu zagrażał hospodar mołdawski Wasyl Lupu wspierany przez Stefana Bethlena (brata zmarłego księcia). Rakoczy odniósł nad nimi zwycięstwo w 1637 r., tak jak rok wcześniej, gdy pokonał sprzymierzonych z Bethlenem paszów tureckich pod Salontą.
Na początku lat 40-stych nastąpiło ponowne zbliżenie Siedmiogrodu z Francją i Szwecją. W 1643 r. zawarty został sojusz tych trzech państw wymierzony przeciwko Habsburgom. Po uzyskaniu zgody sułtana, w początkach 1644 r. Rakoczy wyruszył na Węgry, szybko zajmując sporą część obszarów pod panowaniem habsburskim. Jego ofensywę wspomógł bunt chłopów węgierskich. Rok później wysłał kilkunastotysięczną armię siedmiogrodzką na pomoc szwedzkiemu feldmarszałkowi Torstensonowi oblegającemu Brno. Ostatecznie, w związku z naciskami tureckimi, Rakoczy zawarł w 1645 r. pokój z Austrią w Linz, który powtarzał warunki traktatów z czasów Bethlena, dawał jednak nowe swobody Węgrom w państwie Habsburgów.
Polecamy e-book Marka Groszkowskiego „Batoh 1652 – Wiedeń 1683. Od kompromitacji do wiktorii”
Rakoczy był kalwińskim dewotą (miał jakoby 32 razy przeczytać Biblię) i za jego panowania rozpoczęła się polityka nietolerancji wobec prawosławnych. Zmarł 11 października 1648 r., a panowanie po nim przejął jego syn Jerzy II.
Jerzy II Rakoczy (1648-1657/1659-60) Młody władca zaprzestał sporów z Habsburgami, podjął się natomiast aktywnej polityki na innych odcinkach. Na początku lat 50-tych wspierał Gheorghe Stefana w walce z Wasylem Lupu i Bohdanem Chmielnickim o panowanie nad Mołdawią. W 1656 r., rojąc o koronie polskiej, sprzymierzył się z Karolem X Gustawem w kwestii rozbioru Rzeczpospolitej. Na początku następnego roku ruszył na pomoc Szwedom, zajął Kraków i połączył się z armią Karola X Gustawa pod Brześciem. Po pewnym czasie, zmuszony do odwrotu, poniósł pod Czarcim Ostrowem klęskę z rąk wojsk polskich dowodzonych przez Stefana Czarnieckiego (21 czerwca 1657). Zanim jego armia dotarła do Siedmiogrodu poniosła ogromne straty. Kampania polska Rakoczego nie spodobała się Turkom, którzy zwrócili się przeciw niemu. Rakoczy zmarł 7 czerwca 1660 r. od ran zadanych w bitwie z Tatarami pod Floreşti. Turcy w 1661 r. po starciach z Habsburgami i katolickim magnatem Keménym wprowadzili na tron siedmiogrodzki podległego sobie całkowicie Michała Apafiego.
Kraj był zniszczony i teraz już całkowicie zależny od Turcji. Pod koniec XVII w. dostał się pod panowanie Habsburgów. Ostatnim akordem w historii księstwa było powstanie, jakie wybuchło w nim pod przywództwem Franciszka II Rakoczego, wnuka Jerzego II w latach 1704-1711, stłumione przez Habsburgów.
Państwo Węgrów, niedola Rumunów...
Okres od 1541 do 1660 roku jest czasem, w którym Siedmiogród stanowił nie tylko w mniejszym lub większym stopniu samodzielne państwo, ale także przewodził węgierskim aspiracjom narodowym. Czasy Zapolyów tworzą z Siedmiogrodu „wschodnie królestwo węgierskie”, które miało stanowić podstawę do wyzwolenia reszty królestwa spod panowania habsburskiego. Czasy hospodarów: Batorego, Bocskaia, Bethlena i Rakoczego to okres, w którym Siedmiogród stanowił najpewniejszą tarczę węgierskiej narodowości . Dwaj ostatni książęta skutecznie interweniowali w sprawach swoich rodaków pozostałych pod panowaniem austriackim. Niestety, upadek państwa w skutek nierozsądnej polityki Jerzego II Rakoczego doprowadził do sytuacji, w której szanse na wyzwolenie Węgier w oparciu o Siedmiogród zmalały, a aspiracje węgierskie przeniosły się na tereny Węgier królewskich.
Siedmiogród, Mołdawia i Wołoszczyzna na początku XVII wieku Jednocześnie, tereny te zamieszkiwała w ok. 50% ludność wołoska. Stanowiła ona nację „tolerowaną” obok Węgrów, Sasów i Szeklerów, którzy w ramach wewnątrz państwowej unii mieli wpływ na władzę. Konstytucje sejmowe z 1540 i 1579 r. zrównywały chłopską większość (szlachta zmadziaryzowała się) dla korzyści kraju z mniejszościami takimi jak Serbowie, Grecy, Ormianie, Żydzi czy Cyganie. Stan ten potwierdzały ustawy z 1635, 1636 i 1646 r. W 1569 r. na pograniczu północno-zachodnim wybuchło powstanie chłopskie Jerzego Crăciuna, który nawoływał do zrzucenia zależności bez używania przemocy. Zostało ono stłumione przez patrycjat Debreczyna i szlachtę. Prześladowano także cerkiew prawosławną, próbując połączyć ją m.in. z kościołem kalwińskim. Jedynie Gabriel Batory uwolnił popów od poddaństwa, nie dotyczyło to jednak ich potomstwa.
Polecamy e-book Marka Telera pt. „Kochanki, bastardzi, oszuści. Nieprawe łoża królów Polski: XVI–XVIII wiek”
Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!
Bibliografia:
- Bazylow Ludwik, Siedmiogród a Polska 1576-1613, Warszawa 1967.
- Besala Jerzy, Stefan Batory, Warszawa 1992.
- Demel Juliusz, Historia Rumunii, Wrocław 1986.
- Felczak Wacław, Historia Węgier, Wrocław 1983.
- Jaworowski Mieczysław, Historia narodu rumuńskiego. Krótki zarys, Warszawa 1979.
- Makkai László, Stefan Batory w Siedmiogrodzie, Warszawa 1961.
- Nouzille Jean, Transylwania. Obszar kontaktów i konfliktów, Bydgoszcz 1997.
- Olejnik Karol, Stefan Batory 1533-1586, Warszawa 1988.
