Paweł Maurycy Sobczak – „Polscy pisarze wobec faszyzmu” – recenzja i ocena
Badanie stosunku intelektualistów, a w tym przypadku pisarzy, do faszyzmu jej z pewnością zadaniem niełatwym. Kluczowe znaczenie wydaje się mieć istnienie napięcia między twórczością literacką a biografią danego pisarza i sposobem jego funkcjonowania w rzeczywistości społeczno–politycznej. Nie można zapominać również o kwestiach środowiskowych, warunkujących nierzadko zachowanie poszczególnych twórców. To rzecz jasna tylko niektóre problemy z jakimi borykać się musi autor namyślający się nad tego typu problematyką, ale – w moim przekonaniu – najistotniejsze z tych które należy uwzględnić. Warto wspomnieć także o znaczącej roli środowiska literackiego w II Rzeczpospolitej w polityce. Uwagę na to zwracał m.in. Maciej Urbanowski pisząc:
Życie literackie II Rzeczpospolitej toczyło się pod ogromnym ciśnieniem wypadków politycznych, a związki między literaturą i polityką były wówczas częste i bardzo silne. Stąd fenomen zaangażowania politycznego pisarzy, przenikania dyskursu politycznego do dzieł literackich, a także budowanie grup literackich na podstawie wspólnoty przekonań i celów politycznych.
Monografia Pawła Sobczaka, która częściowo opiera się na jego rozprawie doktorskiej obronionej na Uniwersytecie Łódzkim składa się z wprowadzenia, pięciu rozdziałów, oraz zakończenia. W trzech pierwszych częściach autor szczegółowo omawia stosunek do faszyzmu poszczególnych autorów, którzy w różny stopniu odnosili się z aprobatą do faszyzmu lub wybranych elementów tej ideologii politycznej. W pierwszym rozdziale Sobczak w interesujący sposób zestawia ze sobą Antoniego Sobańskiego, oraz Ferdynanda Goetela. W drugim opisuję stosunek do faszyzmu środowiska tygodnika literackiego „Prosto z Mostu”, na czele ze Stanisławem Piaseckim. Część trzecia i moim zdaniem najciekawsza, poświęcona została Konstantemu Ildefonsowi Gałczyńskiemu. W rozdziale czwartym autor opisuję stosunek do faszyzmu Antoniego Słonimskiego – postaci niezwykle barwnej i wpływowej w II RP – a zarazem pisarza, który od początku przestrzegał o zagrożeniu faszystowskim. W rozdziale piątym, stanowiącym swoiste uzupełnienie rozważań autora z poprzednich części pracy, przeanalizowany został stosunek do faszyzmu Marii Jehanne Wielopolskiej, Jana Emila Skiwskiego i Karola Ludwika Konińskiego. Całość wieńczy zakończenie, w którym autor zawarł szereg interesujących wniosków. Warto podkreślić, iż przy doborze tytułów rozdziałów autor wykazał się daleko idąca inwencją. Nie pamiętam kiedy ostatni raz spotkałem się z tak udanym zabiegiem, w tym względzie. Przykładowo nazwa rozdziału o Gałczyńskim brzmi: „By zarobić ździebełko na chlebek i masełko” Konstanty Ildefons Gałczyński.
Ambicją autora książki, nakreśloną we wprowadzeniu było przedstawienie stosunku polskich pisarzy do faszyzmu, głównie w jego niemieckiej odsłonie, przede wszystkim w latach trzydziestych XX wieku. Ponadto Sobczak podkreślił, iż chce udzielić odpowiedzi na pytanie, jak polscy twórcy ustosunkowywali się do wydarzeń rozgrywających się w tym czasie w Europie (ze szczególnym uwzględnieniem Niemiec) oraz czy potrafili oni ocenić czym była ideologia faszystowska, czy umieli rozpoznać jej charakter. Wreszcie zaś – jakiego języka używali do tego celu.
W pracy Sobczaka znajduję jedynie kilka mankamentów. Najpoważniejsze z nich wiążą się z kwestią stosunku polskich narodowców do faszyzmu. W moim przekonaniu autor zdecydowanie przecenia wpływy i inspiracje faszystowskie w środowisku polskich endeków – uważam, że były one co najwyżej marginalne i dotyczyły grup z obrzeży szeroko pojmowanego ruchu narodowego. Sądzę, że lepiej byłoby zachować zdecydowanie więcej ostrożności w szafowaniu takimi określeniami, jak „faszyzujące środowisko narodowe”. Ponadto przypisywanie in gremio środowiskom konserwatywnym pozytywnego stosunku do nazizmu w jego początkowym okresie – a to czyni autor we wprowadzeniu – jest niezwykle problematyczne. Choć studium Sobczaka jest przede wszystkim pracą krytycznoliteracką, to tak delikatna materia domaga się precyzyjniejszego ujęcia. Autor uzupełniając swoją książkę o literaturę z zakresu historyczno-politologiczną mógłby uniknąć podobnych błędów,
W moim przekonaniu zdecydowanie najciekawszym rozdziałem książki jest część poświęcona Konstantemu I. Gałczyńskiemu. Sobczak niezwykle wnikliwie rekonstruuje poglądy tego pisarza. A nie jest zadanie łatwe, na co wpływa specyficzny styl twórczości Gałczyńskiego, oraz zmienność jego zachowań. Autor wyjątkowo trafnie wskazał motywację pisarza dla rozpoczęcia współpracy z „Prosto z Mostu”. Podobnie przekonująca jest analiza źródeł fascynacji Gałczyńskiego faszyzmem, w czym podzielał z zresztą przekonania środowiska wspomnianego tygodnika.
Równie wysoko należy ocenić rozdział o stosunku jaki miał wobec faszyzmu Antoni Słonimski. Tu jednak nowatorstwo Sobczaka nie jest wyraźne, gdyż autorowi „Kronik Tygodniowych” poświęcono w literaturze przedmiotu o wiele więcej uwagi niż Gałczyńskiemu. Na solidnym poziomie stoją też rozdziały pierwszy i piąty. Jeśli miałbym wskazać która z opisywanych w tych częściach postaci została omówiono najbardziej barwnie to wybrałbym Ferdynanda Goetela. Do rozdziału, w którym autor przedstawia środowisko „Prosto z Mostu” odnoszą się przedstawione przeze mnie wcześniej zastrzeżenia odnośnie zbyt łatwego przypisywania całemu środowiskiem endeckiemu fascynacji faszyzmem.
Autor – jak warto zaznaczyć – nie boi się zdecydowanych sformułowań. W znakomitej większości są one bardzo dobrze uzasadnione. Czytelnik nie odniesie wrażenia, iż znalazły się w pracy tylko po to żeby prowokować swoją ostrością, czy też jedynie po to aby podkreślać erudycję autora. Najważniejszy z wniosków Sobczaka sprowadza się do stwierdzenia, iż opinię i postawy polskich pisarzy na temat faszyzmu były niezwykle zróżnicowane, jednakże:
(…) jedna co najmniej kwestia wydaję się wspólna analizowanym pisarzom. Warto zauważyć, że w polskiej literaturze podejmującej tematykę polityczną faszyzm widoczny jest przede wszystkim przez pryzmat emocji, ideałów, wartości, nawet wizji i fantazmatów. (…) Artykuły propagujące totalizm nie prezentowały realnego programu politycznego, stawały się raczej wyrazem- jak ocenił Maciej Urbanowski publicystykę Jana Emila Skiwskiego- „mglistych faszystowskich tęsknot”. Trzeźwej analizy faszyzmu nie dokonywali także krytycy faszyzmu, choć niewątpliwie świadomi byli brutalnej przemocy uznawanej przez nich za centrum systemu nazistowskiego.
Podsumowując, książka Pawła Sobczaka jest pozycją niezwykle interesującą, mierzącą się z tematem wcześniej szerzej niepodejmowanym w polskim dyskursie naukowym. Napisana została w sposób erudycyjny, a autor zadbał o wysoką jakość formalną swojej rozprawy, co nie jest standardem w pracach naukowych.
Pozostaje mieć nadzieję, iż owe dzieło stanie się asumptem do podjęcia rozważań na temat podejścia polskich literatów do komunizmu, gdyż tematyka ta mimo kilku ważnych publikacji takich, jak Czerwona Msza, czy Hańba domowa, nie doczekała się jeszcze pełnego, naukowego ujęcia. Biorąc pod uwagę wymienione wcześniej zastrzeżenia, z pełnym przekonaniem rekomenduję książkę Pawła Sobczaka każdej osobie zainteresowanej historią polityki i myśli politycznej z okresu II RP. Bo historyków literatury z pewnością zachęcać nie muszę.
