Zwyczajne życie zwykłych ludzi. Losy archiwum Towarzystwa Przyjaciół Pamiętnikarstwa

Zwyczajni ludzie często nie mają możliwości ani sposobu, by przekazać swoje odczucia i refleksje na temat przeszłości. Nie mogą dać świadectwa przemianom, które się w nich dokonały pod wpływem istotnych wydarzeń. Ich pamięć i emocje są ważne dla ogółu, a tak trudne do zatrzymania i przechowania dla przyszłych pokoleń. Pod koniec lat 60. ubiegłego wieku dwójka naukowców z Polskiej Akademii Nauk zdecydowała się na powołanie Towarzystwa Przyjaciół Pamiętnikarstwa. Instytucji, która w ich zamyśle miała gromadzić w formie pamiętników i ankiet zapisy przejawów ludzkiej świadomości, pragnień, dążeń i refleksji.

Idea stała się faktem

Władysław Boy-Żeleński i Jakub Wojciechowski, Archiwum TPP, Materiały dotyczące pracy naukowej Jakuba Wojciechowskiego

Idea Towarzystwa zrodziła się w umysłach dwóch wybitnych polskich socjologów: Jana Szczepańskiego i Józefa Chałasińskiego. Według nich organizacja miała stać się kontynuacją działań zainicjowanych przez Floriana Znanieckiego i Wiliama Thomasa, autorów „Chłopa polskiego w Ameryce”. Towarzystwo Pamiętnikarstwa miało być pierwszą instytucją w Polsce zbierającą świadectwa historii mówionej (oral history). Jednocześnie twórcy Towarzystwa chcieli upamiętnić takich ludzi jak legendarny pamiętnikarz – Jakub Wojciechowski, którego praca w 1922 roku zwyciężyła w konkursie ogłoszonym przez Polski Instytut Socjologiczny. Jego pamiętnik bardzo ujął krytyków literackich, a w szczególności Tadeusza Boya-Żeleńskiego.

Statut TPP

Powstałe na bazie archiwum Towarzystwa publikacje miały być utrzymane w duchu socjologii humanistycznej, której prekursorem był Max Weber. Socjologia ta, zwana również rozumiejącą, wyjaśnia zjawiska społeczne w oparciu o ich pojmowanie. Oznacza to próbę poznania celów, dążeń, postaw jak również wartości, którymi kieruje się działający podmiot.

Towarzystwo Przyjaciół Pamiętnikarstwa (TPP) rozpoczęło swą działalność 10 października 1969 roku. Prezesem został wychowanek Floriana Znanieckiego, prof. Jan Szczepański. Oprócz przedstawicieli Polskiej Akademii Nauk, wyższych uczelni i gazet, we władzach Towarzystawa znaleźli się również przedstawiciele Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Byli to między innymi Stefan Olszowski (sekretarz KC PZPR) i Bronisław Gołębiowski (członek Biura Prasy KC PZPR).

Pierwsza strona listu Władysława Wiśniewskiego z Lubotynia pod Koninem – „Władka spod Konina”, autora pierwszego zamówionego pamiętnika na potrzeby pracy „The Polish Peasant” Wiliama Thomasa i Floriana Znanieckiego, Archiwum TPP, Fotokopie pism, listów, materiałów dotyczących Floriana Znanieckiego

W ramach Towarzystwa ukonstytuowało się również Centrum Pamiętnikarstwa Polskiego (CCP). Celem powołania tej jednostki była ochrona przed rozproszeniem i zniszczeniem zbiorów pamiętnikarskich, powstałych w wyniku konkursów oraz jednostkowych wspomnień. Plan działań Centrum obejmował prace nad powstaniem działów, które miały zapewnić właściwe wykorzystanie „naukowe, polityczne i kulturalne” zbiorów pamiętnikarskich w kraju i za granicą.

Ambitne plany

CPP zamierzało zorganizować: Centralne Archiwum Pamiętnikarskie (przechowujące prace konkursowe, posiadające pracownię), Centralną Bibliotekę Pamiętnikarską (miała ona zajmować się gromadzeniem wydanych drukiem pamiętników i udostępniać je w czytelni), dział dokumentacyjno–bibliograficzny konkursów i publikacji pamiętnikarskich książkowych i w czasopismach, poradnię pisarstwa pamiętnikarskiego, dział centralnych i objazdowych wystaw pamiętnikarskich oraz dział wydawnictw pamiętnikarskich (do jego zadań należałaby współpraca z odpowiednimi redakcjami placówek wydawniczych realizujących własne inicjatywy).

Na początku Centrum miało użytkować wspólnie z Towarzystwem Pamiętnikarstwa Polskiego lokal na ul. Nowy Świat 18/20. Później zamierzano je przenieść do pomieszczeń Biblioteki Narodowej na Polu Mokotowskim lub przejąć po Bibliotece Pałac Krasińskich. Wówczas to, po rozwinięciu pełnego profilu działalności, Centrum miało zmienić nazwę na Instytut Pamięci Narodowej.

Żeby nadać Centrum odpowiednią rangę, powołano radę programową, w której skład weszli między innymi: Stefan Kieniewicz (wybitny historyk, specjalista od historii Polski XIX w., podczas wojny członek Biura Informacji i Propagandy KG Armii Krajowej), Tadeusz Kotarbiński (wybitny polski filozof, logik i etyk, twórca fizykalizmu – materialistycznej koncepcji filozoficznej), Wincenty Kraśko (kierownik Wydziału Kultury KC PZPR, sekretarz KC PZPR), Stanisław Lorentz (wieloletni dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie), Władysław Tatarkiewicz (filozof, historyk filozofii, estetyk i etyk, historyk sztuki), Józef Tejchma (członek Biura Politycznego KC PZPR) oraz Wojciech Żukrowski (prozaik, poeta, krytyk literacki, scenarzysta filmowy, reportażysta oraz eseista).

Towarzystwo Pamiętnikarstwa i podległe mu Centrum współpracowały z wieloma instytuacjami w celu pozyskiwania pamiętników z różnych środowisk. Głównym koordynatorem była Komisja Badań nad Pamiętnikarstwem PAN. W gromadzeniu pamiętników ze środowisk kombatanckich Towarzystwu pomagały: Głównym Zarząd Polityczny Wojska Polskiego, Urząd do Spraw Kombatantów, Rada Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa. W związku z dużym zainteresowaniem przemianami zachodzącymi na wsi od końca II wojny światowej, działalnością twórców ludowych, kształtowaniem się nowej świadomości mieszkańców wsi i pracowników Państwowych Gospodarstw Rolnych, kierownictwo oraz zarząd TPP nawiązały współpracę z Zarządem Głównym Związku Młodzieży Wiejskiej, Centralnym Związkiem Kółek Rolniczych, Ministerstwem Rolnictwa, a także Centralą Rolniczych Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”.

Pierwszy numer kwartalnika „Pamiętnikarstwo Polskie”, Archiwum TPP

Aby móc dokumentować kształtującą się świadomość polskiej młodzieży, chwytać ślady refleksji dotyczących historii i codzienności w tym środowisku, działacze Towarzystwa podpisali umowy o współpracy ze Związkiem Harcerstwa Polskiego i Zrzeszeniem Studentów Polskich. W ten nurt wpisywał się również Związek Młodzieży Wiejskiej. TPP było również zainteresowane zbieraniem informacji i dokumentowaniem historii ruchu robotniczego w Polsce, dlatego też podpisało porozumienie o współpracy z Centralnym Archiwum KC PZPR. W kwestiach opieki archiwalnej nadzór nad zbiorami Towarzystwa na mocy podpisanej umowy sprawowała Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych. Celem nadrzędnym, uwzględnionym w statucie TPP było „inspirowanie i koordynowanie społecznego ruchu pisarstwa pamiętnikarskiego” oraz wydawanie pamiętników. Poskutkowało to podpisaniem umowy z Robotniczą Spółdzielnią Wydawniczą.

Działalność

Kiedy kwestie związane z wewnętrzną organizacją zostały już załatwione, Towarzystwo przystąpiło do działania. W 1970 roku zdobyło lokal przy ulicy Nowy Świat 18/20 w Warszawie, na rogu ul. Smolnej nad apteką. W tym czasie TPP zostało objęte opieką naukową przez PAN i otrzymało stałą dotację finansową. Dzięki temu udało się pozyskać 600 członków zwyczajnych i 40 wspierających. Utworzono 4 oddziały – w Warszawie, Wrocławiu, Olsztynie i Rzeszowie.

Z pomocą Towarzystwa, lub z jego inicjatywy, zorganizowano pierwsze konkursy pamiętnikarskie, były to między innymi: „Pamiętniki mieszkańców Ziem Zachodnich”, pamiętniki wychodźców ze wsi do miasta, kolejarzy, trzech pokoleń warszawiaków, działaczy ochrony przyrody, Polonii Zagranicznej, „Stanisław Rychliński w oczach współczesnych”, „Wspomnienia o Henryku Dembińskim”. Oddano również do druku pierwszy numer kwartalnika „Pamiętnikarstwo Polskie”.

S. Skulski na zdjęciu z Murzynem podczas pikniku Komunistycznej Partii w Utica, Archiwum TPP, Opisy życia Polonii Amerykańskiej

W następnych latach Towarzystwo Przyjaciół Pamiętnikarstwa kontynuowało swoją statutową działalność. Ogłosiło lub współorganizowało wiele konkursów na pamiętniki, a wśród nich takie jak: „Młodzieża robotnicza”, „Mój dzień powszedni”, „Młode pokolenia wsi Polski Ludowej”, „Jakie wykształcenie dla rolnika”, „Mój dzień powszedni”, „Konkurs na pamiętniki młodzieży robotniczej”, „Perspektywy młodego pokolenia wsi Polski Ludowej”, „Ja i mój mistrz”, „Moja pierwsza miłość”, „Mój nauczyciel”, „Ja i mój dom”, „W jakiej wsi chciałbym mieszkać i pracować?”, „Moje XXX -lecie”, „Ja i moje ideały”, „Kronika Polski Ludowej”, „Pamiętniki uczniów”, „Moje małżeństwo”, „Konkurs na relację o Warszawie”, „Mój pierwszy dzień wolności”, „Wielki konkurs na pamiętniki kobiet polskich”, „Z miasta na wieś”, „Nasza gmina”, „Pamiętniki działaczy i pracowników kultury w latach 1945– 1975”, „Pamiętniki rzemieślników”, „Wojna w mojej pamięci”, „Losy Polaków na Wschodzie”, „Losy Polaków na Wschodzie i Zachodzie” czy „Wspomnienia uczestników czerwonego harcerstwa TUR”.

Nadesłane do organizatorów prace w wielu wypadkach były przekazywane do Towarzystwa Przyjaciół Pamiętnikarstwa, jako patrona lub współorganizatora licznych konkursów.

Bogate archiwum

W archiwum TPP gromadzone były informacje zarówno na temat prac pamiętnikarskich, jak i przebiegu poszczególnych konkursów. Dane dotyczące konkursów (terminów ogłoszenia, przebiegu) umieszczano w archiwum w formie wycinków prasowych, notatek sporządzonych odręcznie lub na maszynie. Zgodnie z założeniami statutowymi gromadzono tam także pamiętniki przedwojenne i sporządzano dokumentację poświęconą konkursom pamiętnikarskim ogłoszonym przed wojną.

W archiwum TPP, znajdującym się obecnie w Archiwum Akt Nowych, zachowały się do dziś informacje na temat konkursów: „Życiorys Własny Robotnika”, „Czym był i czym jest dla ciebie Poznań”, „Życiorys Ślązaka”, „Opis pracy gospodyni wiejskiej w gospodarstwie karłowatym”, „Życiorys społecznego działacza wiejskiego”, „Co się dzieje na wsi”, „Pamiętnik emigranta”, „Opis życia, prac, przemyśleń i dążeń”, „Wśród lekarzy społeczników”, „Opis życia bezrobotnego”, „Wspomnienia wychowawców i wychowanków uniwersytetów ludowych, „Opis powstania i działalności Domu Ludowego”, „Życiorys nauczyciela”, „Wspomnienia i pamiętniki «zaraniarzy»” (określenie to odnosi się do działaczy społecznych skupionych wokół czasopisma „Zaranie”, poświęconego historii i kulturze Śląska).

Uroczystości w Springfield popierające amerykański wysiłek wojenny w 1942 roku. Na zdjęciu w szarfach państw stoją dzieci z polskich rodzin osiadłych w Stanach Zjednoczonych, Archiwum TPP, Opisy życia Polonii Amerykańskiej

Archiwum Towarzystwa także znajdowało się na ulicy Nowy Świat 18/20. W 1975 roku po raz pierwszy przeprowadzono tam kontrolę z Archiwum Akt Nowych. Wykazała, że zasoby akt TPP liczyły „70 m.b. [metrów bieżących – red.], w tym: pamiętników 65 m.b. /30 zbiorów, 40 000 pamiętników/, wycinków prasowych 3 m.b.”. Pamiętniki były ułożone według konkursów.

Wraz z rozrastaniem się archiwum pamiętnikarskiego Towarzystwo starało się o przydzielenie nowego lokum, w którym mogłoby umieścić powiększające się zbiory. Dotychczasowa siedziba na Nowym Świecie była już stanowczo za mała. W roku 1975 Towarzystwo otrzymało nowy obiekt. Był to pałacyk w Rudnie (gm. Kołbiel), dokąd przeniesiono część zbiorów. W Warszawie pozostały pamiętniki przedwojenne i te, które napłynęły do Towarzystwa w wyniku ogłoszenia nowych konkursów. Archiwiści z Archiwum Akt Nowych przeprowadzili w 1978 roku kontrolę w Rudnie. Wykazała ona, że zasoby pamiętnikarskie zwiększyły się o 10 000 pamiętników i liczą w tamtym momencie 50 000 sztuk. Do tego należy dodać akta stworzone przez sekretariat, liczące wówczas 70 mb, Klub Robotników Piszących – ok. 0,2 m.b. i redakcję kwartalnika „Pamiętnikarstwo Polskie” – 4 m.b. (od 1971 roku).

Nieudana transformacja

Koniec lat 80. i rozpoczynająca się wówczas transformacja ustrojowa spowodowały, że instytucje takie jak TPP nie dawały sobie rady w warunkach rodzącej się gospodarki wolnorynkowej. W okresie tym Towarzystwo Przyjaciół Pamiętnikarstwa zwolniło lokal na ulicy Nowy Świat i przeniosło się do małego pomieszczenia w alei Solidarności 93, które było utrzymywane z własnych środków przez profesorów: Jana Szczepańskiego, Franciszka Jakubczaka oraz Bronisława Gołębiowskiego.

Wkrótce i stamtąd Towarzystwo zostało usunięte bez powiadomienia najemców. Zbiory zgromadzone przez TPP uległy rozproszeniu i zniszczeniu. Te, które znajdowały się w lokalu przy al. Solidarności, w trakcie likwidacji zostały wyrzucone na śmietnik przez robotników. Część zbiorów została wypożyczona przez różnego rodzaju badaczy, pozostałe znalazły się w Rudnie. W 1997 roku pałacyk sprzedano. Nowi właściciele nie przywiązywali jednak wagi do archiwum, na bazie którego, jak określiła Krystyna Szafraniec, „powstały klasyczne dzieła socjologii”. Przez pięć lat Archiwum Towarzystwa Pamiętnikarstwa Polskiego niszczało przechowywane w skandalicznych warunkach – w komórce i na dworze przykryte folią.

Akcja ratunkowa w Rudnej. To wtedy zbiory TPP zostały przewiezione do Archiwum Akt Nowych, „Karta”, 2002

19 września 2002 roku niszczejące resztki archiwum i księgozbioru Towarzystwa Pamiętnikarstwa Polskiego, po krótkich pertraktacjach z nowymi właścicielami pałacu w Rudnie, zostały załadowane na ciężarówkę i przewiezione do Archiwum Akt Nowych. Były w bardzo złym stanie, w wielu wypadkach zgniłe i zagrzybione. Po odgrzybieniu i wysuszeniu przeniesiono je do magazynów. Ze zbioru liczącego 900 000 rękopisów pozostało zaledwie kilkanaście tysięcy. Po długich i wyniszczających latach zapis przeszłości tysięcy Polaków jest wreszcie należycie chroniony.

Bibliografia:

1. Archiwum Akt Nowych, Towarzystwo Pamiętnikarstwa Polskiego.
2. Archiwum Akt Nowych, Oddział Kształtowania Narastającego Zasobu, Towarzystwo Przyjaciół Pamiętnikarstwa, sygn. 52/441.
3. Pamiętnikarstwo Polskie, nr 1/1972, 2/1972, 3/1972, 3–4/1974, 1–4/1975, 1–4/1976, 1–4/1977.
4. Z. Gluza, Archiwa Społeczne, „Karta”, 2002.
5. K. Szafraniec, Informacja bieżąca, „Polskie Towarzystwo Socjologiczne”, nr 80, czerwiec 2006.