Palmyra – starożytne miasto niszczone przez islamistów

Palmyra po wyparciu ISIS jest obiektem intensywnych archeologicznych prac ratunkowych. Zaangażowani w nie są również Polacy

W zdobytym przez islamskich ekstremistów w maju bieżącego roku mieście Tadmur oraz leżących nieopodal ruinach starożytnego miasta-oazy Palmyry trwa rabunek i niszczenie antycznych dóbr kultury. Zdaniem przedstawicieli UNESCO zniszczona świątynia należała do jednego z najważniejszych i najlepiej zachowanych obiektów na terenie miasta. Przedstawiciele syryjskiego rządu poinformowali, że na skutek eksplozji zniszczone zostało pomieszczenie świątynne (cella), a także runęły ocalałe do czasów współczesnych fragmenty otaczającej je kolumnady.

Zrównanie z ziemią starożytnego miejsca kultu nie jest pierwszym przestępstwem wojennym popełnionym przez zwolenników kalifatu na terenie miasta. Na początku lipca na arenie miejskiego amfiteatru stracono 25 żołnierzy syryjskich sił rządowych. 18 sierpnia został publicznie ścięty 81-letni Khalid al-Asaad, ceniony archeolog odznaczony Orderem Zasługi Rzeczpospolitej Polskiej. Syryjski uczony przez wiele lat był odpowiedzialny za muzea i zbiory zabytków starożytnych w Palmyrze. Po przeprowadzonej egzekucji jego zakrwawione zwłoki zostały wywieszone na jednej z kolumn. Przed straceniem badacz był wielokrotnie przesłuchiwany przez islamistów, usiłujących zmusić go do wskazania miejsc ukrycia starożytnych artefaktów. Handel antycznymi reliktami jest jedną z metod pozyskiwania przez ISIS funduszy na prowadzenie działań wojennych.

Opanowane przez bojowników miasto nazywane „narzeczoną pustyni” i „Wenecją piasków” może poszczycić się bardzo bogatą historią. Pierwsze wzmianki o Tandor (pierwotna, aramejska nazwa osiedla – Palmyrą zaczęli nazywać je dopiero autorzy tekstów klasycznych) pojawiły się w pochodzących z XIX w. p.n.e. listach kupców asyryjskich. Informacje o nim pojawiały się następnie na tabliczkach z miasta Emar nad Eufratem. Z inskrypcji asyryjskiego króla Tiglet-Pilesera I wiemy, że osada należała na przełomie XII i XI w. p.n.e do państwa Amurru. Mimo wczesnej obecności miasta w źródłach pisanych, ślady większych budowli miejskich (świątynie bogini Allat, Bela i Szamin Baala, pustynne grobowce wieżowe) pochodzą dopiero z II wieku p.n.e. Możemy jednak domniemywać, że w tym czasie miasto stanowiło ważny ośrodek. Przemawia za tym skala pomocy wojskowej, udzielonej przez szejka Zadibela Antiochowi III w jego wyprawie na Egipt Ptolemeuszy w 217 r. p.n.e. W zakończonej klęską pod Rafią ekspedycji wzięło udział ponoć aż 10 000 arabskich wojowników.

Zobacz też:

• Archeolodzy kontra Państwo Islamskie
• USA oddaje przedmioty odnalezione u przywódcy Państwa Islamskiego

W momencie ustanowienia prowincji Syria przez Pompejusza w 64 r. p.n.e. Palmyra nie została podporządkowana władzy Rzymu. Niezawisłość ta utrzymała się, mimo podjętej w 41 r. p.n.e. przez Marka Antoniusza próbie podporządkowania miasta. We wczesnych latach rządów Tyberiusza miasto zbliżyło się do Rzymu. Uznana została zwierzchność imperium, któremu najprawdopodobniej płacono trybut.

Świątynia Baalszamin w Palmyrze, stan w 2010 r. (fot. Bernard Gagnon, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa–na tych samych warunkach 3.0 niezlokalizowana).

Największy rozkwit Palmyry nastąpił w I i II wieku n.e. Inskrypcja z 10/11 r. n.e. jest pierwszym bezpośrednim dowodem postojów kupieckich karawan w mieście. Dzięki korzystnemu położeniu na szlaku handlowym pomiędzy Syrią a Mezopotamią, dochodom płynącym z pobieranych ceł (uiszczanych zgodnie z dekretem Germanika w denarach i asach), a także energii i kupieckiemu talentowi mieszkańców nastąpił wzrost zamożności miasta. Nie bez znaczenia pozostawało także strategiczne położenie Palmyry między państwem Partów a posiadłościami rzymskimi. Pliniusz Starszy w dziele Historia Naturalna nazwał miasto „pierwszą troską” zarówno Partów jak i Rzymian w momencie gdy prowadzili oni działania wojenne. Miasto otrzymało liczne przywileje ze strony władców rzymskich. Partowie ze swojej strony nie podejmowali w stosunku do niego wrogich działań, a także nie przeszkadzali kupcom z Palmyry w zakrojonym na szeroką skalę handlu na terenie Mesene, jednego z ich wasalnych królestw leżących nad Zatoką Perską.

Dalszy rozwój miasta wiązał się także ze spadkiem znaczenia Petry, konkurencyjnego ośrodka handlowego włączonego w skład prowincji rzymskiej Arabia przez cesarza Trajana w 106 roku. W 129 roku miasto odwiedził cesarz Hadrian, który będąc pod wrażeniem tutejszego bogactwa zmienił jego nazwę na Palmyra Hadriana. Wierząc słynnej inskrypcji z 137 r. zawierającej szczegółowy opis ceł i obyczajów handlowych panującego w Palmyrze, w pierwszych dekadach II wieku n.e. (w tym okresie powstała zniszczona przez bojowników ISIS świątynia) przez Palmyrę przewożono bardzo szerokie spektrum towarów. Pośród nich warto wymienić niewolników (w tym prostytutki), sól i korzenie, jedwab, purpurę, kadzidła, muślin, mahoń, perły z Zatoki Perskiej, kość słoniową oraz drogocenne kamienie. Za panowania Septymiusza Sewera miasto zostało podniesione do statusu kolonii rzymskiej.

Triada palmyriańska (od lewej): Malakbel, Baalszamin i Aglibol (fot. Emmanuel Pierre, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

Palmyra była w II wieku n.e. ośrodkiem wieloetnicznym: przebywali w niej Syryjczycy, Partowie, Persowie, Aramejczycy, Arabowie, Żydzi, Grecy i Rzymianie. Miasto było miejscem spotkań prądów kulturowych i religijnych, na jego terenie czczono ponad 60 bóstw rozmaitej proweniencji. Kult Bela i jego akolitów, boga słońca Jarhibola/Malakbela i bóstwa lunarnego Aglibola miał korzenie grecko-babilońskie. Cześć oddawano bóstwom pochodzenia babilońskiego – bogini Isztar i bogu Szamaszowi. Z Fenicji przywędrował kult Baalszamina, Melkarta i Eszmuna. Czczono Hadada, kananejskiego boga burzy, oraz arabską boginię Allat. W budownictwie przenikały się elementy właściwe architekturze semickiej i grecko-rzymskiej.

W okresie kryzysu państwa rzymskiego w III wieku n.e. na przełomie lat 60. i 70. powstało Imperium Palmyry: państwo obejmujące swoim zasięgiem tereny rzymskich prowincji Syrii i Palestyny, Egiptu, Arabii a także dużej części Azji Mniejszej. W 272 r. Zenobia, władczyni Palmyry, została pokonana przez wojska cesarza Aureliana, który pozostawił w mieście swój garnizon. Rebelia mieszkańców przeciwko rzymskiemu kontyngentowi wojskowemu zakończyła się ponownym zajęciem miasta w 273 r. i (zdaniem antycznych historyków) jego złupieniem i zniszczeniem.

Ruiny Palmyry widziane z lotu ptaka (fot. James Gordon, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution 2.0 Generic).

W okresie średniowiecza miasto popadło w zapomnienie. Zabytki Palmiry zyskały szerszą sławę na skutek wydanych w połowie XVIII wieku przez brytyjskich naukowców Roberta Wooda i Jamesa Dawkinsa albumów poświęconych architekturze starożytnego miasta. Od początku XX wieku zaczęto prowadzić na terenie metropolii regularne prace wykopaliskowe. Świątynia Baalszamina została zbadana przez zespół szwajcarskich archeologów w latach 1954-1956. W wykopaliskach na terenie Palmyry brały udział liczne ekspedycje polskich archeologów prowadzone między innymi przez Kazimierza Michałowskiego i Michała Gawlikowskiego.

Bibliografia:

• Bryce Trevor, Ancient Syria: A Three Thousand Year History, Oxford 2014.
• Calderwood Imogen, Slaughter in the Roman amphitheatre: Horrific moment ISIS child executioners brutally shoot dead 25 Syrian regime soldiers in front of bloodthirsty crowds at ancient Palmyra ruin [w:] „Mail Online”, 4 lipca 2015 r. [dostęp: 25 sierpnia 2015 r.] <[http://www.dailymail.co.uk/news/article-3149469/Slaughter-amphitheatre-ISIS-executioners-brutally-shoot-dead-25-Syrian-regime-soldiers-bloodthirsty-crowds-ancient-Palmyra-ruin.html#ixzz3juCdTsQl]>.
• Gawlikowski Michał, Palmyra as trading centre, „Iraq”, vol. 56 (1994), s. 27-33.
• ISIS Blows Up Ancient Temple at Syria’s Palmyra Ruins [w:] „History News Network”, 23 sierpnia 2015 r. [dostęp: 25 sierpnia 2015 r.] <[http://historynewsnetwork.org/article/160426]>.
• Mullen Jethro, ISIS reported to have blown up ancient temple in Palmyra [w:] „CNN”, 25 sierpnia 2015 r. [dostęp: 25 sierpnia 2015 r.] <[http://edition.cnn.com/2015/08/24/middleeast/syria-isis-palmyra-ruins-temple/index.html]>.
• Palmyra's Baalshamin temple 'blown up by IS' [w:] „BBC News”, 24 sierpnia 2015 r. [dostęp: 25 sierpnia 2015 r.] <[http://www.bbc.com/news/world-middle-east-34036644]]>.
• Rostovtzeff Michael I., The Caravan-Gods of Palmyra, „The Journal of Roman Studies”, vol. 22, Part 1: Papers Dedicated to Sir George Macdonald K.C.B. (1932), s. 107-116.
• Stack Liam, ISIS Blows Up Ancient Temple at Syria’s Palmyra Ruins [w:] „The New York Times”, 23 sierpnia 2015 r. [dostęp: 25 sierpnia 2015 r.] <[http://www.nytimes.com/2015/08/24/world/middleeast/islamic-state-blows-up-ancient-temple-at-syrias-palmyra-ruins.html]>.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz