Zanim Barbara Radziwiłłówna poznała Zygmunta…
Barbara Radziwiłłówna i Zygmunt August, obraz Jana Matejki (domena publiczna) 6 grudnia mija kolejna rocznica narodzin Barbary Radziwiłłówny, jednej z najbardziej znanych i kontrowersyjnych polskich królowych. O miłości Barbary i Zygmunta II Augusta napisano wiele książek, powstały też dwa filmy z Jadwigą Smosarską i Anną Dymną w roli władczyni. O pierwszym małżeństwie przedstawicielki rodu Radziwiłłów z wojewodą trockim i nowogródzkim Stanisławem Gasztołdem mówi się jednak naprawdę niewiele.
Według starej rodowej legendy początki rodu Radziwiłłów sięgają spokrewnionego z cesarzem Neronem mitycznego księcia Palemona, który wraz z żoną, dziećmi i 500 rodzinami szlacheckimi udał się z Rzymu na Litwę. Za pierwszego historycznego przedstawiciela rodu uważa się działającego w I połowie XV wieku kasztelana wileńskiego Ościka. Jego wnuk Mikołaj Radziwiłłowicz Stary był już kanclerzem wielkim litewskim, ale prawdziwą karierę odniosła dopiero jego córka Anna, która została księżną mazowiecką jako żona Konrada III Rudego. Można więc śmiało zaryzykować tezę, że ród Radziwiłłów zbudował swoją potęgę na dwóch wyjątkowych kobietach: Annie Radziwiłłównie i jej pięknej bratanicy Barbarze, którą los uczynił królową Polski.
Zobacz także:
- „Komedya”, czyli skandal na dworze Barbary Radziwiłłówny z lat 1547-1548
- Czy Zygmunt August faktycznie zmarł bezpotomnie?
Rodzicami Barbary byli hetman wielki litewski Jerzy Radziwiłł i jego druga żona, wojewodzianka podolska Barbara Kolanka z Dalejowa. Radziwiłłówna miała dwoje starszego rodzeństwa: późniejszego hetmana wielkiego litewskiego Mikołaja Radziwiłła Rudego i Annę Elżbietę, która w lutym 1549 została żoną marszałka z ziemi wołyńskiej Piotra Kiszki, a po jego śmierci kniazia i stolnika litewskiego Semena Holszańskiego.
Barbara Radziwiłłówna: w kręgu małżeńskiej polityki
Od najmłodszych lat Jerzy Radziwiłł prowadził rozmowy z magnatami litewskimi mające na celu zawarcie jak najkorzystniejszych małżeństw przez jego córki. Na początku 1524 starsza siostra Barbary została zaręczona z synem księcia i wojewody trockiego Konstantego Ostrogskiego, Eliaszem, ale już dwa lata później Jerzy zmienił front i przyrzekł Annę Stanisławowi Gasztołdowi, synowi kanclerza wielkiego litewskiego Olbrachta. Przez kilkanaście lat ważyły się losy starszej Radziwiłłówny, którą swatano obydwu rodom. W tym czasie Barbara dorosła i wkrótce również stała się obiektem małżeńskiej polityki Radziwiłłów. Gdy Eliasz Ostrogski wymigiwał się od ożenku z Anną, której zarzucano złe prowadzenie się (podobne zarzuty ciążyły też na jej matce) a nawet posiadanie nieślubnych dzieci, w 1536 zaproponowano mu rękę Barbary Radziwiłłówny. Wkrótce wyszło jednak na jaw, że książę Ostrogski jest zakochany w córce marszałka Andrzeja Kościeleckiego Beacie. Wtedy oczy Jerzego Radziwiłła zwróciły się ponownie w stronę Olbrachta Gasztołda i jego syna Stanisława. Mimo że Stanisław po zerwaniu zaręczyn z Anną Radziwiłłówną planował małżeństwo z córką Jana Zabrzezińskiego, zgodził się ostatecznie na ślub z Barbarą.
Olbracht Gasztołd, magnat, kanclerz wielki litewski. Pierwszy teść Barbary Radziwiłłówny (domena publiczna) 20 października 1536 Jerzy Radziwiłł i Olbracht Gasztołd przybyli do Raduni, gdzie w obecności króla Zygmunta I podpisali układ małżeński między Stanisławem i Barbarą. Posag Radziwiłłówny w wysokości 8 tysięcy kóp groszy litewskich został zabezpieczony na zamku w Sidorowie i okolicznych dobrach. 18 maja 1537 układ małżeński został sfinalizowany. Radziwiłłówna przybyła na zamek Gasztołdów rydwanem zaprzęgniętym w otrzymane od ojca 24 konie. Następnie w kaplicy zamkowej w Gieranonach złożyła Stanisławowi Gasztołdowi małżeńską przysięgę.
Lubieżna małżonka
Małżeństwo Barbary Radziwiłłówny ze Stanisławem Gasztołdem od początku nie było udane. Mąż Barbary nie poświęcał zbyt wiele uwagi małżonce, a po śmierci swego ojca Olbrachta w grudniu 1539 i przejęciu funkcji wojewody trockiego i nowogródzkiego całkowicie zabsorbowały go sprawy polityczne. Zachowane źródła i portrety świadczą o nietuzinkowej urodzie Barbary, zatem nie może dziwić, że wkrótce znalazła sobie adoratorów. O złym prowadzeniu się Radziwiłłówny już podczas pierwszego małżeństwa donosił między innymi ksiądz Stanisław Orzechowski, który w 1548 (gdy Barbara była już żoną króla Zygmunta) napisał: Gdy dorosła i została oddana poprzedniemu małżonkowi, tak się prowadziła, że dorównywała bezwstydowi matki, a nawet go przewyższała, i znana była z licznych grzechów lubieżności i bezwstydu. Chociaż opis Orzechowskiego cechuje się dużą dozą subiektywizmu, w pogłoskach o hulaszczym życiu Radziwiłłówien i ich matki z pewnością musiało być ziarno prawdy.
Polecamy e-book „Czy Zygmunt III Waza zasłużył na niesławę?”
Portret Barbary Radziwiłłówny autorstwa Lucasa Cranacha Młodszego (domena publiczna) Pięcioletnie małżeństwo Barbary ze Stanisławem Gasztołdem nie zaowocowało potomstwem. Brat stryjeczny Radziwiłłówny Mikołaj Radziwiłł Czarny pisał o siostrze, że oddawała się diabelskim praktykom z potrzeby i przyrodzenia. Możliwe więc, że jak przypuszcza Zbigniew Kuchowicz, Barbara jeszcze w czasach panieńskich stosowała warzone przez litewskie wiedźmy mikstury i zioła, które mogły wywołać u niej w przyszłości problemy z zajściem w ciążę. Wiadomo o dwóch poronieniach Barbary w czasie małżeństwa z królem Zygmuntem II Augustem: 20 listopada 1547 i latem 1548. Możliwe, że podobne sytuacje miały miejsce także w czasie małżeństwa z Gasztołdem. W każdym razie Stanisław nie doczekał się z Barbary upragnionego dziedzica. 18 grudnia 1542 wojewoda zmarł po krótkiej chorobie jako ostatni przedstawiciel rodu Gasztołdów. Barbara Gasztołdowa została bezdzietną wdową.
Walka o spadek
Wkrótce po śmierci męża Barbara opuściła zamek Gasztołdów w Gieranonach i wróciła do swojej matki Barbary Kolanki Radziwiłłowej do Wilna. Z racji wspomnianej wcześniej bezdzietności małżeństwa Radziwiłłówny miała ona nie lada trudności z walką o spadek po zmarłym mężu. Zgodnie z pierwszym statutem litewskim z 1529 Barbarze przysługiwała tylko trzecia część majątku po Gasztołdach. W walce o spadek pomagał jej starszy brat Mikołaj Radziwiłł Rudy, który pisał listy do królowej Bony z prośbą o zapewnienie Barbarze Gasztołdowej pomocy w rozwiązaniu spraw majątkowych. 1 kwietnia 1543 Bona zapewniła w liście do Rudego, że dopilnuje, aby jego siostrze wojewodzinie nie stała się żadna krzywda. Sama Radzwiłłówna również pisała listy do monarchini, oskarżając radę litewską o zajęcie dóbr Gasztołdów. W odpowiedzi królowa Bona w liście z 4 czerwca 1543 poprosiła wojewodzinę o podporządkowanie się decyzji króla Zygmunta I, zgodnie z którą litewscy dygnitarze mieli odebrać od Barbary skarby, klejnoty i przywileje pozostałe po wymarłym rodzie. 15 czerwca 1543 Zygmunt I przekazał prawo do rozporządzania schedą po Stanisławie Gasztołdzie swojemu synowi Zygmuntowi Augustowi. Ostatecznie król Zygmunt oddał majątek w dożywotnie posiadanie matce zmarłego, Zofii z Wierejskich Gasztołdowej.
Zobacz także:
- „Komedya”, czyli skandal na dworze Barbary Radziwiłłówny z lat 1547-1548
- Czy Zygmunt August faktycznie zmarł bezpotomnie?
Jerzy "Herkules" Radziwiłł, hetman wielki litewski w latach 1531-1541. Ojciec Barbary Radziwiłłówny (domena publiczna) Barbara z Radziwiłłów Gasztołdowa szybko znalazła pocieszenie po śmierci męża. Według opinii współczesnych, a w szczególności wrogiego Barbarze Orzechowskiego, owdowiała wojewodzina tym śmielej oddała się uprawianiu wszelkiego rodzaju sromoty i rozpusty. Podana przez duchownego lista kochanków Gasztołdowej obejmująca między innymi braciszków zakonnych, mieszczan, wieśniaków i masztalerzy z pewnością jest wyolbrzymiona, nie ulega jednak wątpliwości, że Barbara nie zachowywała wstrzemięźliwości seksualnej. W październiku 1543 do Gieranonów, gdzie przebywała wówczas młoda wdowa po Gasztołdzie, przybył król Zygmunt August. Nieszczęśliwy w swoim małżeństwie z chorą na epilepsję Elżbietą Habsburżanką, okazał się niezwykle podatny na wdzięki Barbary. Tak rozpoczął się najsłynniejszy królewski romans w historii Polski.
Która to rocznica?
A kiedy właściwie urodziła się Barbara Radziwiłłówna? Data dzienna 6 grudnia została zasugerowana przez Rachunki królewskie z roku 1549, w których właśnie pod tym dniem zapisano wydatki na obchody urodzin małżonki króla Zygmunta Augusta. Rok 1520 podany został dopiero przez XIX-wiecznego historyka Edwarda Kotłubaja w biografii Barbary. Autor powołuje się jednak na rękopiśmienny rodowód. XVII-wieczny pisarz litewski Salomon Rysiński w swoim De origine gentis Radiviliae datuje narodziny Radziwiłłówny na 1522. Z kolei tabliczka znaleziona w 1931 wewnątrz trumny Barbary zawiera informację, że królowa urodziła się jeszcze rok później. Gdyby przyjąć rok 1523 za rok urodzenia władczyni, w chwili swojego pierwszego ślubu nie miałaby ona nawet ukończonych czternastu lat, co wydaje się stosunkowo mało prawdopodobne. Całość rozważań można zatem zamknąć stwierdzeniem, że Barbara Radziwiłłówna urodziła się 6 grudnia 1520, 1522 lub 1523, przy czym najbardziej prawdopodobna jest data najwcześniejsza.
Bibliografia:
- Antoniewicz Marceli, Protoplaści książąt Radziwiłłów. Dzieje mitu i meandry historiografii, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2011.
- Besala Jerzy, Barbara Radziwiłłówna i Zygmunt August, Świat Książki, Warszawa 2007.
- Kuchowicz Zbigniew, Barbara Radziwiłłówna, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1985.
- Wdowiszewski Zygmunt, Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2005.
Redakcja: Antoni Olbrychski
