Chrzest Polski: najważniejsze informacje

Chrzest Polski to zagadnienie, które pojawia się w każdej szkole podstawowej i średniej podczas lekcji historii. Co jakiś czas temat ten wraca w dyskusji naukowej, ale też w mediach, które przy okazji kolejnych rocznic chętnie przypominają o chrzcie Polski. Nic dziwnego. Trudno bowiem przecenić znaczenie wydarzeń, które wprowadziły państwo Piastów do cywilizacji świata zachodnioeuropejskiego. Choć źródła tzw. chrzest odnotowały bardzo skromnie i wiele kwestii pozostanie zapewne bez wyjaśnienia, spróbujmy podsumować, co wiemy dziś na temat wydarzeń z połowy X wieku.

Chrzest Polski: przyczyny

Chrzest Polski był konsekwencją polityki prowadzonej przez państwo wczesnopiastowskie. Rozwój większości wczesnośredniowiecznych państwowości wiązał się z wprowadzeniem nowego modelu religijnego, czyli chrześcijaństwa. Znaczenie utraciły dotychczasowe sojusze i szlaki handlowe, wypracowane na poziomie organizacji wodzowskich i grup kupieckich, upadały dotychczasowe ośrodki rzemieślniczo-handlowe, a powstawały nowe. Były to procesy, które opanowały znaczną część Europy, w tym krajów sąsiadujących z państwem Piastów.

Do momentu chrztu Polski nową religię zaprowadzili nie tylko władcy państw zachodnioeuropejskich, ale też Europy Środkowej i Południowej, w tym państwa wielkomorawskiego, Czech czy Bułgarii i Serbii. Warto zwrócić uwagę, że chrystianizacja obejmowała dwa obrządki, które z czasem trwale podzieliły świat Słowian, a szerzej stały się też symbolicznym podziałem Europy na Zachodnią (obrządek łaciński) i Wschodnią (obrządek prawosławny).

Chrzest Polski: przebieg i okoliczności

Źródła do poznania przebiegu ceremonii są nad wyraz ubogie. Według porządku przyjętego w podręcznikach do historii wiemy, że Mieszko jako książę plemienia Polan przyjął chrzest w 966 roku. Akt ten pomógł w ugruntowaniu i zjednoczeniu państwa, które władca włączył w krąg cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Niestety nawet ta kanoniczna wiedza jest w wielu miejscach niepewna. Część badaczy podważa koncepcje plemiennych początków państwa, inni zwracają uwagę, że nie jest pewny rok przyjęcia chrztu. Mogło być to bowiem rok wcześniej lub rok później. Wreszcie należy pamiętać, że proces chrystianizacji poddanych Mieszka I był żmudny. O ile sam władca i jego dwór szybko mogli czerpać z chrztu konkretne korzyści polityczne, to wzmianki o tym, że w ślad za władcą masowo i sprawnie chrystianizowali się jego poddani, należy traktować z większą rezerwą. Możemy się tylko domyślać, ile osób było chrześcijanami jedynie fasadowo. Przesądy i wierzenia ludowe długo splatały się przecież z rytuałami chrześcijańskimi, a znaczna część świąt kościelnych ma genezę pogańską (m.in. Dzień Wszystkich Świętych/dziady czy Zielone Świątki/Noc Kupały).

Co do okoliczności chrztu Polski nie tylko nie znamy dokładnej daty. Nie wiadomo też, kto udzielał Mieszkowi I chrztu, ani gdzie odbywała się uroczystość. W kwestii pierwszej najczęściej wskazuje się biskupa Jordana, ale jak słusznie zwrócił uwagę Dariusz Sikorski, Jordan został biskupem dopiero 968 roku, a udzielenie chrztu władcy przez kapłana niebędącego biskupem, należałoby uznać za rzecz nietypową. Być może był to inny duchowny mający godność biskupa, lecz żadne informacje na ten temat nie przetrwały. Podobnie wygląda kwestia miejsca, w którym miało dojść do ceremonii. Najczęściej wskazuje się, że chrzest Polski mógł mieć miejsce w Gnieźnie, Poznaniu lub na Ostrowie Lednickim, choć historycy wskazywali też Ratyzbonę, Magdeburg czy Pragę.

W sprawie chrztu Polski pewne jest to, że Mieszko zdecydował się na przyjęcie nowej religii ze strony czeskiej. Ten akt religijny ma tłumaczyć jego związek z Dobrawą. Część badaczy snuje przypuszczenia, że konwersja piastowskiego władcy mogła być następstwem nacisków ze strony przemyślidzkiej księżniczki, ale wydaje się, że małżeństwo było zaaranżowane właśnie w celu ochrzczenia Mieszka I. Świadczą o tym liczne analogie tego typu mariaży, które w ówczesnej Europie miały przede wszystkim znaczenie polityczne. Dla władcy piastowskiego sojusz z Przemyślidami miał znaczenie polityczne i materializował się właśnie poprzez przyjęcie chrztu.

Znaczenie chrztu Polski

Przyjęty przez Mieszka I chrzest miał ogromne konsekwencje dla kraju. Było to symboliczne wprowadzenie państwa Piastów w krąg świata zachodnioeuropejskiego, co pozwoliło też na zawiązanie cennych sojuszy z pozycji partnerstwa. Polska działała więc jako państwo chrześcijańskie, mające potężne zaplecze ideologiczne w postaci nowej religii, która była też fundamentem działania innych państw zachodnich.

Z przyjęciem chrztu wiązały się też konkretne korzyści polityczne. Do takich należy zaliczyć sojusz z Czechami, który pozwolił na pokonanie Wieletów. Wzrosła też pozycja względem Królestwa Niemieckiego, które dla pogańskiego władcy nie byłoby dostępne na poziomie partnerskim. Nie można też zapominać, że celem każdego monarchy jest rozwój jego państwa, a ten związany był wówczas z dostępem do elit intelektualnych, które kształciły się na zachodzie w tradycji chrześcijańskiej.

Mieszko I musiał wśród władców chrześcijańskich widzieć silniejszych partnerów niż pośród przywódców krajów pogańskich. Długofalowa ocena tej decyzji okazała się dla istnienia Polski fundamentalna. Udało się bowiem uniknąć losów Słowian połabskich, których organizacje jeszcze w czasach Mieszka I działały prężnie i do XII wieku skutecznie opierały się próbom narzucenia nowej religii. Ostatecznie jednak właśnie wskutek misji chrystianizacyjnych utraciły wszelką podmiotowość. Trudno rozstrzygnąć, czy piastowski władca był wizjonerem, który domyślał się przyszłych wydarzeń, ale oceniając decyzję o przyjęciu chrztu z perspektywy współczesnej, trudno podważyć jej znaczenie dla korzystnego ułożenia stosunków międzypaństwowych.

Chrzest Polski pozwolił także osiągnąć wymierne korzyści w polityce wewnętrznej, choć Mieszko raczej nie rozważał ich, decydując się na przyjęcie nowej religii. Mowa tu o wyjątkowej pozycji władcy chrześcijańskiego, którego pozycja była niepodważalna, a władza w zasadzie niezbywalna. Był to przecież nie tylko władca ludu, ale też namiestnik samego Boga! W perspektywie kolejnych dekad a nawet stuleci należy też pamiętać o konsolidacji państwa, bo nowa religia stała się spoiwem dla różnych warstw społecznych.

Mieszko I decydując się na chrzest podjął duże ryzyko, związane z narzuceniem nowej religii poddanym. Jego intuicja polityczna okazała się jednak dobra, a zmiany kluczowe dla kształtującego się państwa. Jakie jeszcze przeobrażenia zainicjował Mieszko I? Chyba wszystkie zmiany wykraczające poza religię i politykę wymienił Przemysław Urbańczyk:

Alfabetyzacja, biurokratyzacja, uniwersalny język komunikacji, którego funkcję pełniła łacina, kalendarzowe uporządkowanie upływu czasu, wprowadzenie dnia wolnego od pracy, nowa symbolika znaków i kolorów, nowe kanony sztuki, nowa architektura, wyraźne wydzielenie sfery sakralnej, nowe technologie (głównie kamieniarka i murarstwo). Chrześcijaństwo propagowało też zupełnie odmienną od dotychczasowej koncepcję świata i pozycji w nim człowieka. Sakralność pogańska nie kierowała się generalną ideą porządku (P. Urbańczyk, Mieszko I tajemniczy…, s. 228).

Tak zwany chrzest Polski (czyli de facto chrzest Mieszka I i jego dworu) należy rozumieć jako najważniejsze wydarzenie u zarania piastowskiej organizacji terytorialnej. Pozwoliło to na jej rozwój, stabilizację, bogacenie i upodmiotowienie względem silniejszych państw zachodnich.

Polecamy e-book Mariusza Sampa – „Sojusznik czy wróg? Relacje polsko-niemieckie w czasach Mieszka I i Bolesława Chrobrego”

Bibliografia:

M. Maciorowski, B. Maciejowska, Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana, Warszawa 2018.

S. Rosik, Chrzest Mieszka I i Polaków, ale czy Polski? Postrzeganie konwersji władcy i społeczeństwa w świetle najdawniejszych przekazów (Thietmar z Merseburga, Gall Anonim), „Kwartalnik Historyczny, t. 122 nr 4 (2015), s. 833-840.

J. Strzelczyk, Źródła o chrzcie Mieszka I, „Kościół w Polsce: dzieje i kultura”, t. 16 (2017), s. 15-27.

D.A. Sikorski, Kościół w Polsce za Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Rozważania nad granicami poznania historycznego, Poznań 2013.

P. Urbańczyk, Mieszko I tajemniczy, Toruń 2015.

P. Urbańczyk, Co się stało w 966?, Poznań 2016.