Aleksandra Kołłontaj – komunistyczna apostołka wolnej miłości

Aleksandra Kołłontaj – zobacz też: Aleksandra Kołłontaj - bolszewicka feministka?

Powyższe słowa napisano na początku lat dwudziestych XX wieku w Moskwie. Ich autorka, ówczesna komisarz ludowa, propagowała nowy model kobiecości:

Typową cechą kobiety przeszłości było wyrzeczenie się potęgi ciała, [...] [nowa] Kobieta nie zaprzecza swojej „żeńskiej naturze”, nie odwraca się od życia i nie odrzuca ziemskich przyjemności, którymi rzeczywistość z uśmiechem obdarza każdego, kto ich pożąda.

Bohaterka artykułu, Aleksandra Kołłontaj, spełniała wszystkie warunki bycia „nową kobietą”, chociaż na początku jej życia nic nie wskazywało, że będzie kochanką przywódców bolszewików, a ponoć również królów.

Aleksandra Kołłontaj w młodości

Aleksandra Kołłontaj urodziła 31 marca 1872 się w zwykłej petersburskiej „burżuazyjnej” rodzinie. Jej ojciec, Michaił Domontowicz był carskim generałem, zaś matka z domu Masalin, pochodziła z rodu zamożnych fińskich handlarzy drewnem. Początkowo Aleksandra, nazywana przez najbliższych Szurą, uczyła się w domu. Przejawiała niezwykły talent do nauki języków obcych. Biegle posługiwała się francuskim, fińskim, angielskim i niemieckim. Niestety, matka zabroniła jej kontynuowania nauki na uniwersytecie, gdyż uważała, że rosyjska dama nie powinna mieć wyższego wykształcenia.

W 1893 roku Szura po raz pierwszy wyłamała się ze schematu grzecznej dziewczynki. Wbrew swoim rodzicom wyszła za ubogiego oficera, Michaiła Kołłontaja. W ówczesnym konserwatywnym społeczeństwie rosyjskim tego typu zachowanie uważane było za skandaliczne.

Dzięki mężowi Aleksandra Kołłontaj poznała rewolucyjną myśl Marksa i Plechanowa, ale małżonkowie rychło zaczęli coraz oddalać się od siebie. Nie pomogły nawet narodziny dziecka i wkrótce drogi małżonków rozeszły się. W 1898 roku Szura wyjechała do Szwajcarii, by studiować ekonomię, i zerwała stosunki z Michaiłem, jednak ujawniła niektóre szczegóły ich związku w powieści „Miłość trzech pokoleń”. Bohaterka, będąca alter ego autorki, przyznaje się do licznych romansów, jakie miała podczas nieobecności męża.

Aleksandra Kołłontaj – czynna komunistka

W 1901 roku Aleksandra Kołłontaj wróciła do Rosji, gdzie poznała Lenina. Podczas rewolucji 1905 roku pisała broszurki oraz występowała publicznie, nawołując robotników do walki o swoje prawa. Kilka lat później przyłączyła się do mienszewików, by wkrótce wyjechać z imperium carów.

W sierpniu 1914 roku Aleksandra Kołłontaj była w Reichstagu świadkiem, jak niemieccy socjaldemokraci zatwierdzają budżet wojskowy i popierają plany wojenne Wilhelma II. Po głosowaniu socjalistyczni deputowani zaczęli traktować Rosjankę jak wroga i prosili, by wyszła z budynku. Wieczorem Kołłontaj zapisała w swoim dzienniku: „Byłam przekonana, że albo oni postradali zmysły, albo ja zwariowałam”. Także w Rosji wielu socjalistów odrzuciło ideę internacjonalizmu, dlatego rewolucjonistka przystąpiła do radykalnej i niezbyt licznej grupy odrzucającej wielkoruski szowinizm, czyli bolszewików.

Mimo trwającej I wojny światowej Aleksandra Kołłontaj kilkakrotnie reprezentowała partię bolszewicką zagranicą. W trakcie podróży nawiązała prawdopodobnie romans z Lwem Trockim. W 1917 roku przebywała razem z nim i jego rodziną w USA, gdzie odwiedziła także swojego syna mieszkającego w Pattison. Wróciła do Rosji razem z Trockim przed rewolucją lutową.

Kobieta ze świdrem, budownicza moskiewskiego metra (Aleksander Samochwałow, 1934 r.)

W okresie międzyrewolucyjnym Kołłontaj romansowała z lewicującym żołnierzem Dybienką. Rewolucjonistka popierała bezwarunkowo wszystkie koncepcje polityczne Lenina, czym zaskarbiła sobie jego przychylność. Po rewolucji październikowej 1917 roku została komisarzem ludowym opieki społecznej, stając się pierwszą kobietą na świecie pełniącą funkcję ministra. W tym czasie propagowała swoje koncepcje oraz walczyła o prawa kobiet i równouprawnienie seksualne. Organizowała liczne konferencje i spotkania komunistek z całej Europy.

Pod koniec 1918 roku Aleksandra Kołłontaj utworzyła Żenotdieł, czyli pierwszy na świecie urząd do spraw kobiet. Organ prowadził akcje oświatowe oraz walczył z dyskryminacją. W 1930 roku Stalin zlikwidował organizację.

„Szklanka wody”, czyli wolna miłość

W 1919 roku ukazała się książka Nowa mentalność a klasa robotnicza. Kołłontaj przedstawiła w niej podstawowe punkty swojego programu emancypacji kobiet. Twierdziła, że należy wyzwolić płeć piękną nie tylko pod względem ekonomicznym, ale także psychologicznym. W tym celu powinno się popularyzować wolną miłość. Jednostki, aby być do niej zdolne, winny ćwiczyć „gry miłosne” lub zawierać „erotyczne przyjaźnie”. Według rewolucjonistki tylko seks bez zobowiązań był w stanie wpoić kobietom nawyk chronienia swojej osobowości w zmaskulinizowanym społeczeństwie. Wszelkie postaci związków seksualnych, w tym homoseksualne, uznawała za dozwolone. Kołłontaj przewidywała również zanik rodziny, postulowała więc oddanie opieki nad dziećmi państwu. Swoje koncepcje rozwinęła w powieści „Wolna miłość”.

Niestety, czasami działania Aleksandry Kołłontaj nie przynosiły takich skutków, jakich oczekiwała: Masową prostytucję rozwijającą się w ZSSR skrytykowała w następujący sposób: „Nie potępiam prostytutek dlatego, że oddają swoje ciało wielu mężczyznom, tylko dlatego, iż podobnie jak «kury domowe», są bezproduktywne”.

W 1923 roku Kołłontaj stała się pierwszym ambasadorem-kobietą. Pełniła tę funkcję w Norwegii, Meksyku i Szwecji, była również przedstawicielem ZSSR przy Lidze Narodów. Pojawiła się plotka, według której miała mieć romans z królami Norwegii i Szwecji.

Włodzimierz Lenin i inny przywódcy komunistyczni początkowo popierali koncepcje Aleksandry Kołłontaj. Związki homoseksualne stały się legalne. Władze lansowały w społeczeństwie ideę „szklanki wody”, która głosiła, że potrzeby seksualne są tak samo naturalne jak pragnienie, zaś stosunki płciowe są czymś tak oczywistym i łatwo dostępnym, jak szklanka wody. Usprawniono procedurę rozwodową.

Wraz z upływem czasu działania Kołłontaj zaczęły budzić zgorszenie jej kolegów z sowieckiego rządu. W końcu Lenin stwierdził w rozmowie z niemiecką komunistką Clarą Zetkin: „Teoria szklanki wody zupełnie przewróciła w głowie naszej młodzieży”.

Symbol emancypacji

Symbol emancypacji radzieckich kobiet

Już w pierwszej połowie lat dwudziestych XX wieku władze ZSRR zaczęły ograniczać działania Aleksandry Kołłontaj w na rzecz równouprawnienia kobiet. Po śmierci Lenina Józef Stalin całkowicie odszedł od koncepcji polityki społecznej lansowanej przez rewolucjonistkę. Zwolenniczka wolnej miłości została całkowicie zmarginalizowana, sprowadzono ją do roli symbolu rewolucji październikowej oraz emancypacji radzieckich kobiet. Przeżyła stalinowskie czystki, ale przestała zajmować się polityką społeczną. Jej prace wydane po 1930 roku nie były tak odważne i przełomowe jak wcześniejsze.

Aleksandra Kołłontaj zmarła w 1952 roku w wieku siedemdziesięciu dziewięciu lat. Została pochowana w Moskwie. W ostatnich latach życia była postrzegana jedynie jako symbol emancypacji radzieckich kobiet i ich udziału w rewolucji październikowej, jednak w latach siedemdziesiątych XX wieku widoczny stał się proces zmiany tego wizerunku. W USA i Wielkiej Brytanii powstało kilka ciekawych prac naukowych dotyczących zwolenniczki wolnej miłości. Na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku nakręcono film dokumentalny A Wave of Passion traktujący o życiu Aleksandry Kołłontaj.

Ocena Aleksandry Kołłontaj jest trudna. Z jednej strony była bojowniczką o zmianę statusu kobiet w społeczeństwie i wiele lat przed Alfredem Kinsey’em walczyła u uznanie seksualności kobiet, z drugiej zaś strony wspierała rozwój totalitarnego państwa jakim było ZSRR.

Bibliografia

• Figes O., A People’s Tragedy: The Russian Revolution, New York 1996.
• Kołłontaj A., The Autobiography of a Sexually Emancipated Communist Woman, London 1971 [dostępna w wersji elektronicznej: Marxists Internet Archive, dostęp 10 lutego 2010, http://www.marxists.org/archive/kollonta/1926/autobiography.htm.

• Tejże, Prostitution and Ways of fighting it, London 1977, [dostępna w wersji elektronicznej: Marxists Internet Archive, dostęp 10 lutego 2010, http://www.marxists.org/archive/kollonta/1921/prostitution.htm.

• Itkina A.M., Rewolucjoner, tribun, diplomat, Moskwa 1970.
• Pipes R., Rosja Bolszewików, Warszawa 2007.
• Szejnis Z., Put’ k’ werszine, Moskwa 1984.

Polecamy e-book Pawła Rzewuskiego „Warszawa — miasto grzechu: Prostytucja w II RP”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Redakcja: Roman Sidorski