Stanisław Grzesiuk – bard Czerniakowa i Warszawy
Stanisław Grzesiuk – zobacz też: Krokiem chwiejnym przez przedwojenną Warszawę
Stanisław był synem Franciszka i Anny Grzesiuków, miał również rodzeństwo: brata Wacława oraz siostry Irenę i Krystynę. W wieku 2 lat, w 1920 r., zamieszkał z rodziną w Warszawie. Dzieciństwo i młodość spędził na Czerniakowie, jednej z najbiedniejszych dzielnic Warszawy, zwanej w gwarze czerniakowskiej „Dołem”. Mieszkał na pierwszym piętrze nieistniejącej dziś kamienicy przy ul. Tatrzańskiej 10. Rodzina Grzesiuków rezydowała tam w latach 1920-1940.
Grzesiuk uczył się kolejno w szkołach: powszechnej nr 115 przy ul. Chełmskiej 19 (sześć klas, wraz z powtarzaniem klasy szóstej) i nr 187 przy ul. Czerniakowskiej 128 (gdzie został przeniesiony). W 1934 r. rozpoczął pracę w Państwowych Zakładach Tele- i Radiotechnicznych przy ul. Grochowskiej 341. Trzy lata później zdał egzamin czeladniczy i zapisał się na Państwowe Kursy Radiotechniczne, odbywające się na terenie Szkoły Wawelberga i Rotwanda, których nie ukończył. Miał przekonania lewicowe, wyniesione z fabryki oraz od rodziny – ojciec Grzesiuka był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej i działaczem związkowym. Stanisław był niepraktykującym katolikiem, później pod wpływem doświadczeń obozowych został ateistą. Grzesiuk uważał, że ówczesny porządek społeczny, panujący w II Rzeczypospolitej, był deprecjonujący dla ludzi z nizin społecznych, chcących wyrwać się z biedy.
Stanisław Grzesiuk (domena publiczna). W pierwszych dniach września 1939 r. Grzesiuk z grupą kolegów opuścił Warszawę chcąc wstąpić do Wojska Polskiego (miał za sobą przeszkolenie wojskowe), jednak po kapitulacji stolicy Polski wrócił do domu. Zrezygnował z pracy w fabryce przejętej przez Niemców, żył z szabru i handlu łupami z włamań do zakładów zarządzanych przez niemieckiego okupanta. Wstąpił do podziemnej organizacji zbrojnej. W 1940 r. został aresztowany w czasie łapanki, wcześniej był poszukiwany przez Gestapo za posiadanie broni (prawdopodobnie w wyniku donosu złożonego przez jego kochankę). Początkowo został zesłany na roboty przymusowe do III Rzeszy, w okolice Koblencji, gdzie pracował w gospodarstwie. 4 kwietnia 1940 r. Grzesiuka osadzono w obozie koncentracyjnym w Dachau za pobicie gospodarza niemieckiego i ucieczkę z jego majątku. 16 sierpnia 1940 r. przeniesiono go do Mauthausen-Gusen. W obozach koncentracyjnych spędził łącznie 5 lat. Uwolniony został 5 maja 1945 r., kiedy wojska amerykańskie wyzwoliły obóz Mauthausen-Gusen.
9 lipca 1945 r. Grzesiuk wrócił do Polski. Rok później ożenił się z Czesławą Żórawską i miał z nią dwoje dzieci: córkę Ewę i syna Marka. Mieszkał kolejno w suterenie kamienicy przy ul. Grottgera 4, pokoju służbowym w Szpitalu Zakaźnym nr 2 przy ul. Chocimskiej 5 i mieszkaniu na parterze bloku przy ul. Franciszkańskiej 12. W tym samym roku wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej, gdzie został instruktorem w komitecie dzielnicowym partii. W 1949 r. ukończył kurs dla wicedyrektorów i podjął pracę na stanowiskach administracyjnych kolejno w szpitalach przy ul. Chocimskiej 5 i Anielewicza oraz w wojewódzkiej poradni zdrowia przy ul. Lwowskiej. W 1961 r. został radnym Rady m. st. Warszawy z listy Frontu Jedności Narodu (okręg nr 9, Warszawa Ochota). Dlaczego Grzesiuk uważał powojenną Polskę za lepszą od II RP? Autor jego biografii, Bartosz Janiszewski, wskazuje, iż Grzesiuk autentycznie wierzył w możliwość awansu społecznego w PRL: przed wojną był robotnikiem, a w Polsce Ludowej piastował stanowiska administracyjne.
Mural upamiętniający Grzesiuka, ul. Lubkowska (fot. Adrian Grycuk, Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe). Od 1947 r. Grzesiuk chorował na gruźlicę płuc spowodowaną pobytem w niemieckich obozach. Leczył się w sanatoriach, w tym w sanatorium przeciwgruźliczym w Otwocku, przeszedł dwie operacje. Zmarł 21 stycznia 1963 r. w Warszawie. Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
Stanisław Grzesiuk był autorem trylogii opisującej historię jego życia. Składają się na nią:
- „Pięć lat kacetu” (1958) – wspomnienia z pobytu w niemieckich obozach koncentracyjnych KL Dachau i Mauthausen-Gusen w latach 1940-1945
- „Boso, ale w ostrogach” (1959) – opis dzieciństwa i młodości Grzesiuka na Czerniakowie, ze starannie odmalowanym „szemranym” klimatem ulicy, opisem warunków życia, przygód oraz charakterystycznym, warszawskim humorem
- „Na marginesie życia” (1964, wydana po jego śmierci) – historia zmagań z gruźlicą
Wszystkie trzy powieści zostały wznowione w 2018 r. przez Wydawnictwo Prószyński i S-ka, pod redakcją Michała Nalewskiego, i uzupełnione o fragmenty pominięte przez cenzurę i pierwszego wydawcę.
Grzesiuk stał się również popularyzatorem folkloru, gawędy oraz gwary przedwojennej, warszawskiej ulicy. Grał na bandżoli i mandolinie. Spośród najbardziej znanych piosenek wykonywanych przez Grzesiuka można wymienić: „Apaszem Stasiek był”, „Bal na Gnojnej”, „Balladę o Felku Zdankiewiczu”, „Bujaj się Fela”, „Czarną Mańkę”, „Komu dzwonią, temu dzwonią”, „Nie masz cwaniaka nad warszawiaka”, „Nie warto smucić się”, „Piekutoszczak, Feluś i ja”, „Rum Helka”, „Siekiera, motyka”, „U cioci na imieninach” i „W Saskim Ogrodzie”. W 1959 r. wystąpił w dwóch audycjach radiowych z cyklu „Na warszawskiej fali” (z tego roku pochodzą pierwsze zarejestrowane nagrania). W 1961 r. udzielił wywiadu dla tygodnika „Stolica” (został on opublikowany pod tytułem „Czerniaków moja młodość”). Rok później wystąpił w czterech audycjach Teatru Polskiego Radia: „Apaszem Stasiek był”, „Czerniakowskie zaloty”, „Piekutoszczak, Feluś i ja” i „Bujaj się Fela”. Wziął również udział w kilku „Podwieczorkach przy mikrofonie”.
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że „szemrane” piosenki Grzesiuk grał i popularyzował w okresie powojennym. Jak wspominała jego siostra, Krystyna Zahorska, przed wojną młody Grzesiuk grał utwory znane z filmów: „Ach, jak przyjemnie kołysać się wśród fal” i „Ada, to nie wypada”.
Mural upamiętniający Grzesiuka, ul. Puławska (fot. Panek, Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe). W styczniu 1979 r. jedną z ulic Czerniakowa nazwano imieniem Stanisława Grzesiuka. Kolejno w 2012 i 2016 r. powstały murale upamiętniające Grzesiuka (jeden znajduje się na ścianie budynku mieszkalnego przy ul. Puławskiej 143, drugi – na bocznej ścianie kamienicy przy ul. Lubkowskiej 7/9, od strony ul. Gagarina). W 2004 r. został zrealizowany film dokumentalny „Grzesiuk, chłopak z ferajny” w reżyserii Mateusza Szlachtycza. Dwanaście lat później, w 2018 r., powstał dokument „Grzesiuk. Ferajna wciąż gra” w reżyserii Jarosława Wiśniewskiego (z udziałem m.in. wnuczki Grzesiuka, Izabeli Laszuk). Bandżola barda została dwukrotnie wypożyczona na potrzeby muzyczne: kolejno dla Jana Młynarskiego i Warszawskiego Combo Tanecznego (płyta „Sto lat Panie Staśku!”, 2018 r.) oraz zespołu rockowego Kapiszony z Olsztyna (utwór „Boso, ale w ostrogach”, 2018 r.).
Po 1989 r. uliczne, „szemrane” piosenki przedwojennej Warszawy są stopniowo odświeżane i przywracane publicznej pamięci. Przykładowo, zespół rockowy Szwagierkolaska, założony przez Andrzeja Żeńczewskiego i Muńka Staszczyka, nagrał płytę „Luksus” w 1995 r. Na płycie znalazły się m.in. „Apaszem Stasiek był”, „Bal na Gnojnej”, „Ballada o Felku Zdankiewiczu”, „Kaziu nie bądź kiep”, „U Bronki w stawach”, „W Saskim Ogrodzie”, „Niech żyje wojna”, „Piekutoszczak, Feluś i ja” czy „Tango szemrane”. Do dziś na ulicach i w barach Warszawy można spotkać uliczne kapele grające przedwojenne piosenki, organizowane są potańcówki w tym klimacie, a gwara warszawska jest popularyzowana na różne sposoby – od ulicznych kapel i artystów, po słowniki gwary warszawskiej.
Bibliografia:
- Grzesiuk Stanisław, Boso, ale w ostrogach, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2018.
- Grzesiuk Stanisław, Klawo, jadziem, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2019.
- Grzesiuk Stanisław, Na marginesie życia, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2018.
- Grzesiuk Stanisław, Pięć lat kacetu, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2018.
- Janiszewski Bartosz, Grzesiuk. Król życia, Prószyński Media, Warszawa 2017.
Redakcja: Paweł Czechowski
