Maciej Przybył – „Władysław Laskonogi” – recenzja i ocena

Historyk-mediewista, absolwent Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, pracownik Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, badacz epoki rozbicia dzielnicowego na ziemiach polskich. Tak w skrócie prezentuje się sylwetka Macieja Przybyła, autora recenzowanej pozycji. Książka, pierwotnie opublikowana w 1998 roku książka Władysław Laskonogi, książę wielkopolski doczekała się w zeszłym roku wydania drugiego.

Na ogół prace badawcze traktują problematykę princepsów i juniorów polskich, nie bez przyczyny, jako jedną całość, wiążąc je łańcuchem zdarzeń przyczynowo-skutkowych. Jest to podejście jak najbardziej naturalne, gdyż, aby zrozumieć poczynania polityczne polskich władców, niezbędne jest poznanie szerszej perspektywy wydarzeń i środowiska, które w omawianym czasie przeplatały się ze sobą tworząc skomplikowaną sieć układów politycznych. Nie wszyscy polscy władcy tamtych czasów doczekali się opracowań, które w sposób jednostkowy ukazywałyby ich poczynania. Niekiedy wynika to z braku lub niedostatecznej ilości źródeł, bez których stworzenie monografii staje się niemożliwe. Przykładem prac, których celem było rzetelne przedstawienie polskich władców, są między innymi „Henryk Brodaty i jego czasy” Benedykta Zientary lub „Mieszko Stary i jego wiek” Stanisława Smolki. Prace te skupiają się na głębokiej analizie źródłowej, dzięki czemu odtworzono, procesy podejmowania decyzji przez omawianych władców, nie omijając przy tym środowiska w którym żyli.

Niewiele jest prac, które w sposób szczegółowy starały się omówić osobę księcia Władysława III. Maciej Przybył już na samym początku informuje czytelnika, że jego książka ma charakter publikacji popularnonaukowej, choć nie stroni też od udziału w dyskusji wokół wciąż spornych kwesti. Przedstawiane losy księcia opiera na publikacjach naukowych mediewistów, między innymi Gerarda Labudy, Romana Grodeckiego, Benedykta Zientary, jak również wielu współczesnych historyków. W książce znajdziemy fragmenty tekstów źródłowych pióra Wincentego Kadłubka, wzmiankujących o osobie księcia, jak również fragmenty Jana Długosza oraz inne zapiski kronikarskie i roczniki takie jak Kronika Wielkopolska czy roczniki kapituły gnieźnieńskiej. Do napisania omawianej książki, jako materiał źródłowy posłużyły również dokumenty kancelarii książęcej Laskonogiego oraz innych książąt piastowskich, jak również nekrologi opactwa benedyktyńskiego w Lubiniu.

Książka ukazuje życie Władysława III w sposób chronologiczny. Tam gdzie jest to możliwe autor stara się przedstawić czytelnikowi różne punkty widzenia historyków. Ukazane zostają między innymi młodzieńcze lata księcia, jego otoczenie oraz rodzina jak również politykę ojca w czasach, gdy Władysław był jeszcze młodzieńcem. Jego pierwsze kroki polityczne skierowane były w kierunku Pomorza, gdzie został oddelegowany przez swego ojca. Następnie poznajemy kulisy dojścia Władysława do władzy zwierzchniej w Krakowie, konflikty zbrojne Władysława ze swoim bratankiem, Władysławem Odonicem, oraz konflikt z arcybiskupem Henrykiem Kietliczem. Oba te konflikty zostały szeroko omówione na podstawie dostępnych materiałów, a w sprawach wciąż dyskusyjnych autor zawsze stara się przedstawić różne opinie naukowców w tym również swoje, wskazując na - jego zdaniem - najbardziej prawdopodobne warianty. W następnej kolejności dowiadujemy się o tym, jakie stosunki łączyły Laskonogiego z Henrykiem Brodatym oraz jak wyglądał schyłek działalności politycznej księcia, zakończonej wygnaniem z Wielkopolski. Na końcu książki poznajemy dzieje ostatnich lat rządów oraz opinię kronikarzy i historyków.

Stworzenie kompletnej biografii Laskonogiego jest trudnym zadaniem. Data narodzin księcia do dziś jest nieznana, w związku z tym autor przedstawia podanie Jana Długosza, według którego Laskonogi urodził się w 1168 roku. Ustalenia te zostały skrytykowane już przez Oswalda Balzera twierdzącego, iż Długosz posłużył się w swoim podaniu czystą spekulacją. Według Balzera ramy czasowe powinny oscylować na lata 1161-1174. Data końcowa została później zakwestionowana przez Kazimierza Jasińskiego i zawężona do 1166 roku. w oparciu o dwa dokumenty dla klasztoru w Jędrzejowie. Występują w nich synowie Mieszka III, w tym Władysław Laskonogi. W najnowszych badaniach data końcowa została przesunięta na okres od 1167 do 1168. Jak wskazuje autor książki należy przyjąć datę początkową przedstawioną przez Balzera, a datę końcową na podstawie najnowszych badań, choć sugeruje datę 1167 roku, jako terminus ad quem.

Kolejnym przykładem wciąż otwartych dyskusji jest spór o datę wybuchu konfliktu pomiędzy Laskonogim a Odonicem oraz o ich przyczyny i przebieg. Według części historyków konflikt rozpoczął się w 1216 roku, taka hipotezę stawiają między innymi Abraham, Kłodziński, Zachorowski i Mularczyk. Benedykt Zientara zakładał, że konflikt mógł rozpocząć się po 9 lutego 1217 roku, natomiast Gerard Labuda datę początkową ustalił na rok 1218. Maciej Przybył postanowił osobiście przyjrzeć się bliżej temu problemowi. Dzięki temu na podstawie fragmentów z Roczników kapituły gnieźnieńskiej, Kroniki wielkopolskiej i bulli Honoriusza III ustalił, że konflikt mógł rozpocząć się w kwietniu 1216 roku, a jego inicjatorem był Laskonogi, który próbował odzyskać księstwo kaliskie utracone w poprzednich latach na rzecz Odonica.

W książce zauważyć można brak informacji o polityce gospodarczej i społecznej księcia, jest to spowodowane brakiem wystarczających źródeł, które w sposób definitywny mogłyby rozjaśnić nam te kwestie. Ocena księcia na podstawie jego poczynań jest niejednoznaczna. Autor docenia u niego politykę, będącą kontynuację linii Mieszka Starego, dążącą do scalenia ziem polskich i utrzymanie w jedności Wielkopolski. Jednocześnie krytykuje jego umiejętności wojskowe wskazując na nieumiejętne wykorzystanie dostępnych środków, co w konsekwencji doprowadziło do niepowodzeń, na przykład w bitwie pod Ujściem lub trakcie obrony Lubusza. Przybył zauważa, że ciągłe wojowanie o utrzymanie jedności dzielnicy wielkopolskiej zapewne nadwyrężyło budżet księcia, co w konsekwencji mogło przekładać się na spowolnienie rozwoju gospodarczego i społecznego tych ziem. Przedstawiając wiele szczegółowych teorii, autor zadbał o to by czytelnik poznał fachową literaturę poprzez rozbudowane wskazówki bibliograficzne, dzięki którym osoby zainteresowane mogą pogłębić swoją wiedzę na temat Władysława Laskonogiego oraz trudnych czasów rozbicia dzielnicowego.

II wydanie książki poprawione i wzbogacone o nowe informacje jest pozycją, która powinna zyskać uznanie tak wśród mediewistów jak i w ogóle wśród pasjonatów historii. Czytając książkę widać, iż autor skrupulatnie przeanalizował materiały źródłowe oraz jest na bieżąco z najnowszymi publikacjami dotyczącymi rozbicia dzielnicowego. Autor zadbał też, aby czytelnik znalazł bogatą bibliografię oraz wskazówki odnośnie źródeł, jakie zostały wykorzystane w pracy. Jedyną odczuwalną niedogodnością jest brak indeksu nazwisk i miejsc, które ułatwiłyby wyszukiwanie informacji zawartych w książce, jednak opis rozdziałów i podrozdziałów sprawia, że znalezienie interesujących czytelnika informacji nie powinno stanowić problemu. Praca ta stanowi rzetelne i atrakcyjnie przedstawione kompendium wiedzy o Władysławie III Laskonogim. Zachęcam do lektury.