Rafał Łatka - „Polityka władz PRL wobec Kościoła katolickiego w województwie krakowskim w latach 1980-1989” - recenzja i ocena

Z początkiem bieżącego roku na polskim rynku wydawniczym pojawiła się na kolejna pozycja książkowa poświęcona dziejom relacji państwo–Kościół w okresie PRL, tym razem w dekadzie lat osiemdziesiątych XX wieku. Okres ten, przynajmniej z punktu widzenia „centrali”, wydawał się już być stosunkowo dobrze zbadany. Jednak pisana z perspektywy lokalnej książka Rafała Łatki rzuca nowe światło na szereg istotnych kwestii dotyczących polityki władz administracyjnych, bezpieki oraz aparatu partyjnego nie tylko wobec Kościoła w Krakowie. Wiele wniosków autora można odnieść pośrednio również do problematyki ogólnopolskiej.

Pokaźnych rozmiarów monografia poświęcona tematyce relacji państwo-Kościół w województwie krakowskim u schyłku PRL jest kolejną pracą autorstwa Rafała Łatki, młodego historyka z Krakowa. Łatka jest absolwentem politologii w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego. W tym samym instytucie doktoryzował się, a recenzowana praca jest uzupełnioną wersją dysertacji przygotowanej przez autora pod kierunkiem prof. dr. hab. Antoniego Dudka i obronionej pod koniec 2014 r. Oprócz zgłębiania dziejów Kościoła katolickiego w okresie PRL Łatka w pracy naukowej zajmuje się również m.in. badaniem dziejów ruchu narodowego w II RP. Zawodowo związany jest z czasopismem „Glaukopis” (członek redakcji), internetowym portalem i kwartalnikiem o proweniencji narodowej „Myśl.pl” oraz portalem „Histmag.org”. Współpracuje również z Instytutem Pamięci Narodowej i krakowskim Ośrodkiem Myśli Politycznej, a także jest członkiem think tanku Centrum im. Władysława Grabskiego.

Wydana w tym roku monografia jest kolejną pozycją książkową w dorobku Łatki. We wcześniejszych latach zredagował lub współredagował kilka tomów studiów: „Pielgrzymki Jana Pawła II do Krakowa w oczach SB. Wybór dokumentów”, „Polskie wizje i oceny komunizmu po 1939 r.” (wspólnie z prof. Bogdanem Szlachtą), „Stosunki państwo-Kościół w Polsce w latach 1944-2010. Studia i Materiały” oraz „Realizm polityczny”. Łatka jest również autorem artykułów publikowanych w „Zeszytach Historycznych WIN-u”, czy „Politeji”, które były poświęcone m.in. inwigilacji Kościoła przez bezpiekę, papieskim pielgrzymkom do Krakowa, czy stanowisku, jakie Kościół zajmował wobec „Solidarności”. Nie sposób nie wspomnieć również o związkach dr. Łatki z naszym portalem – jest autorem kilkudziesięciu recenzji oraz artykułów popularyzatorskich.

Omawiana praca ustrukturyzowana jest w sposób chronologiczny. Składa się z obszernego wstępu, ośmiu rozdziałów i podsumowania. Ze wstępu czytelnik dowiaduje się m.in. czym na tle polskiego Kościoła wyróżniała się archidiecezja krakowska. W latach osiemdziesiątych stanowiła ona swoiste laboratorium zmian w polityce wyznaniowej, takich jak np. rezygnacja przez władze z tzw. terno, czyli opiniowania trzech kandydatów na dane biskupstwo w przypadku wyboru ks. Franciszka Macharskiego.

Lektura pierwszego rozdziału umożliwia zapoznanie się ze strukturami aparatu partyjnego i represji, koordynującymi politykę wyznaniową na poziomie województwa krakowskiego. W rozdziale drugim autor na trzech przykładach omawia działania najczęściej podejmowane przez władze i bezpiekę wobec środowisk kościelnych – inwigilację duchownych, w tym hierarchii, utrudnienia dotyczące budownictwa sakralnego oraz szykany wymierzone w uczestników publicznych uroczystości kościelnych. Rozdział trzeci poświęcony jest karnawałowi „Solidarności”. Autor przedstawia w nim m.in. stosunek krakowskiego duchowieństwa do rodzącego się ruchu związkowego. W rozdziale czwartym omówiona jest sytuacja krakowskiego kościoła w okresie stanu wojennego. Łatka dużo miejsca poświęcił w nim działalności opozycyjnej księży, m.in. Kazimierza Jancarza i Adolfa Chojnackiego.

Dwa rozdziały pracy – piąty i siódmy – poświęcone są pielgrzymkom papieża Jana Pawła II do Krakowa w latach 1983 i 1987. Łatka omawia w nich działania podejmowane przez władze w celu zdyskontowania efektów wizyt Ojca Świętego. Z kolei rozdział szósty poświęcony jest zaostrzeniu kursu w polityce wyznaniowej, co nastąpiło w 1983 r. i czego najtragiczniejszym efektem w skali kraju było zamordowanie przez funkcjonariuszy bezpieki ks. Jerzego Popiełuszki. W tym rozdziale Łatka przytacza przykłady działań „dezintegrujących” i propagandowych krakowskiej bezpieki oraz władz wobec tamtejszego duchowieństwa oraz wiernych. Ostatni, ósmy rozdział dotyka końcówki lat osiemdziesiątych i roli akuszera wolności, jaką po latach przypisano Kościołowi. Najciekawsze fragmenty tej części pracy dotyczą roli Kościoła w robotniczym proteście w Nowej Hucie wiosną 1988 r., a także bezprecedensowego wydarzenia w PRL, jakim była Międzynarodowa Konferencja Praw Człowieka, zorganizowana w Mistrzejowicach przez przedstawicieli krakowskiego duchowieństwa i odradzającej się opozycji.

Autor zapoznał się z imponującą ilością archiwaliów. Kwerenda objęła dokumenty zgromadzone w Archiwum Akt Nowych (dokumentacja koordynującego m.in. politykę wyznaniową partii Wydziału Administracyjnego KC oraz Urzędu ds. Wyznań), zachowane archiwalia bezpieki zgromadzone w IPN (centrala, oddziały w Katowicach i Krakowie), materiały zdeponowane w Archiwum Pańśtwowym w Krakowie (w tym m.in. akta komitetu krakowskiego PZPR) oraz rzadko wykorzystywane do tej pory przez badaczy relacji państwo-kościół dokumenty zgromadzone w archiwum Prezydenta RP (w tym dokumentacja Kazimierza Barcikowskiego, jednego z głównych decydentów w zakresie polityki wyznaniowej). Źródłem wielu cennych informacji były przeprowadzone przez Łatkę wywiady z uczestnikami opisywanych wydarzeń, tak po stronie państwowej (Władysław Loranc), jak i kościelnej (ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski). Tradycyjnie niedostępne okazały się jednak oficjalne źródła kościelne (na rozmowę z autorem nie zdecydował się kardynał Macharski; Łatka nie uzyskał również dostępu do dokumentacji zgromadzonej w archiwum krakowskiej kurii dla okresu lat osiemdziesiątych). Bazę źródłową uzupełniają opublikowane archiwalia, prasa, a także liczne monografie i artykuły poświęcone różnym aspektom polityki wyznaniowej władz i roli Kościoła katolickiego w transformacji ustrojowej.

Oprócz kwestii stricte merytorycznych warte podkreślenia jest staranne przygotowanie pracy również od strony edytorskiej. Wydawnictwo zastosowało twardą okładkę i poszycie stron. Jak na typową pracę naukową przystało, książka zaopatrzona jest w przypisy oraz indeks osobowy, co znacznie ułatwia wyszukanie interesujących czytelnika informacji. Wrażenie robi liczący ponad 40 stron wykaz pozycji bibliograficznych. Wielce pomocne dla przyszłych badaczy jest również wskazanie archiwaliów wraz z dokładnymi sygnaturami dla poszczególnych repozytoriów tych dokumentów. Wreszcie, w książce znajdziemy kilkadziesiąt ilustracji związanych z omawianą tematyką.

Dzięki ogromnej pracy nad dostępnymi obecnie źródłami, pisarskiej erudycji oraz precyzyjnej argumentacji Rafałowi Łatce udało się wykreować klarowny obraz relacji państwo-Kościół w ostatniej dekadzie PRL na przykładzie województwa krakowskiego. Obraz ten z powodzeniem można jednak ekstrapolować na inne regiony, a nawet na poziom ogólnopolski, co jeszcze bardziej podnosi wartość pracy. Dostrzegło to również jury VIII edycji Konkursu im. Władysława Pobóg-Malinowskiego na Najlepszy Debiut Historyczny przyznając Łatce wyróżnienie. Praca Rafała Łatki to kolejna obowiązkowa pozycja na półce badacza relacji państwo-Kościół w PRL.