Lech Mażewski - „Namiestnik Królestwa Polskiego 1815-1874” - recenzja i ocena

Samo Królestwo Polskie jako twór polityczny nie jest łatwe do oceny. „Kongresówka” wymyka się jednoznacznym ocenom historyków – temat ten zasygnalizował w artykule na łamach Histmaga Bartłomiej Michalczyk. Generalnie jest to temat trudny, ale Lech Mażewski w pewien szczególny sposób lubi takie wyzwania. Wystarczy wspomnieć o takich jego pozycjach jak Powstańczy szantaż czy Problem legalności stanu wojennego z 12-13 XII 1981 r. Choć zazwyczaj zajmuje się tam badaniem kwestii prawnoustrojowych (teorii i praktyki), więc nie może dziwić, że poświęcił poważną pozycję na temat naczelnego organu władzy wykonawczej Kongresówki.

Punkt wyjścia tych rozważań stanowi uchwalenie konstytucji oraz opracowanie pewnych zasad prawnoustrojowych dotyczących nieobecności monarchy w kraju. Monarchą naturalnie miał każdorazowo być władca Rosji, ale przecież w końcu ktoś musiał kierować działaniami organów władzy wykonawczej. Co ciekawe, nie był to jakiś oryginalny pomysł charakterystyczny dla carskiej despotii, ale raczej owoc przemyśleń prawniczych charakterystyczny dla swoich czasów. Jako ciekawostkę można dodać, że do podobnych koncepcji przymierzano się już w modelu ustrojowym Księstwa Warszawskiego.

Każdy kolejny rozdział to kolejny etap rozwoju instytucji namiestnika. Mażewski przedstawia szczegółowo koncepcje powstania urzędu, jego kompetencje i co najważniejsze – stara się nakreślić okoliczności i potrzebę powołania namiestnika oraz ewolucję roli samej instytucji. Innymi słowy nie jest to tylko sucha charakterystyka prawna w historycznej próżni, a wprost przeciwnie. Mamy tu bowiem do czynienia z przedstawieniem krok po kroku pracy namiestnika, w tym także z szerokim odzwierciedleniem kuchni sprawowania władzy.

Wielkim atutem tej pozycji jest przede wszystkim powiązanie teorii z praktyką. Autor opisuje działalność ustroju na przykładzie wszystkich sprawujących władzę namiestników. Ich kompetencje zmieniały się, jak zmieniał się status Królestwa. Co ciekawe ta ewolucja była raczej niezależna od nich, ich ambicji i zapędów. Tak tak – wszelkie zmiany wywoływali nasi rodacy swoim „hurrapatriotyzmem”.

Czyżbym był obrazoburczy? Pewnie tak. Ale przyglądając się ustrojowi Królestwa Polskiego, a zwłaszcza dziejom prawnego umocowania Namiestnika czy też jego relacji z Sejmem w 1815 r., na tle ustroju guberni Kraju Priwislińskiego oraz kompetencji jego Namiestnika, a raczej – już tylko Generał-Gubernatora Warszawskiego. O Sejmie nie wspominam - bo tej instytucji w drugiej połowie XIX w. na ziemiach Kongresówki próżno było szukać. Czy to wystarczy na moje usprawiedliwienie?

Minusem pracy mimo wszystko pozostaje jej zasadniczy nacisk położony na kwestiach prawnych. Jest to - mówiąc wprost - historyczna analiza prawno-ustrojowa. Przedstawienie praktyki choć łagodzi swoisty „legalizm”, niewiele pomaga. Historyk w pierwszej chwili uzna, że niewiele znajdzie dla siebie w tej pozycji. Nie jest to przecież książka szczególnie obszerna, a autor - jako się rzekło - skupia się na kwestiach prawnych. Jednak moim zdaniem, Namiestnik Królestwa Polskiego 1815-1874 to jedna z tych pozycji, które pozwolą lepiej zrozumieć fenomen i skomplikowane losy państwa powstałego decyzją mocarstw na słynnym Kongresie Wiedieńskim. A na pewno pozwolą postawić kolejne ważne pytania na jego temat.