[GALLERY]https://histmag.org/grafika/2018_ciekawostki/powiedzenia/1.jpg;https://histmag.org/grafika/thumbsold/1_600x293_thb_161057.jpg;W dzisiejszych czasach mówimy „pieniądze nie śmierdzą”, gdy chcemy podkreślić, że są tak samo ważne niezależnie od sposobu ich zdobycia. Dotyczy to zwłaszcza podejmowania prac dość „uciążliwych” Powiedzenie to ma korzenie rzymskie i w ustach autora – którym był cesarz Wespazjan (rządzący w latach 69-79 r. n.e.) – miało dużo bardziej dosłowne znaczenie. Mocz z miejskich latryn był bowiem w starożytnym Rzymie wykorzystywany do czyszczenia tłustych plam na odzieży. Władca, szukając sposobów na zwiększenie dochodów państwa, miał wpaść na pomysł opodatkowania miejskich toalet. Gdy jego starszy syn i następca, Tytus czynił mu wyrzuty, Wespazjan miał przyłożyć synowi do nosa pieniądz i zapytać, „czy nie razi go zapach”. Gdy ten zaprzeczył, cesarz odpowiedzieć miał „a przecież to z uryny” i że „pieniądze nie śmierdzą” (pecunia non olet). Na marginesie trzeba zauważyć, że Swetoniusz, z którego przekazu znana jest ta opowieść, w zawoalowany sposób zarzucił monarsze chciwość (fot. moneta z wizerunkiem Wespazjana, aut. "Classical Numismatic Group, Inc.":https://www.cngcoins.com/, opublikowano na licencji "Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0":https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.pl).@https://histmag.org/grafika/2018_ciekawostki/powiedzenia/2.jpg;https://histmag.org/grafika/thumbsold/2_600x342_thb_4351465.jpg;Dziś mianem „narcyza” określamy osobę zakochaną w samej sobie i niezdolną do zwrócenia swoich uczuć w stronę innych. Ale skąd się to określenie wzięło i jaki jest jego związek z cebulkową rośliną o tej samej nazwie? Według mitologii greckiej, Narcyz (Narkissos) był synem boga rzeki Kefisos oraz nimfy Leiriope. Sam nie kochał nikogo, w nim natomiast kochały się inne boginki, między innymi Echo. Martwiła się ona bardzo, gdyż młodzieniec nie odwzajemniał jej uczucia – tak bardzo, że za sprawą bogów pozostał po niej jedynie głos odbijający się między skałami. Samego zaś Narcyza pokarał los w ten sposób, że, gdy w trakcie polowania przybył nad górskie źródło, ujrzał w nim odbicie swojej twarzy i zakochał się sam w sobie. Patrzył w osbicie tak długo, aż umarł (albo też głowa opadła mu do samego zdroju i utonął). Nieopodal wyrósł zaś piękny, biały kwiat, noszący od tego czasu jego imię (fot. Echo i Narcyz, obraz Johna Williama Waterhouse'a, 1903, domena publiczna). @https://histmag.org/grafika/2018_ciekawostki/powiedzenia/3.jpg;https://histmag.org/grafika/thumbsold/3_488x600_thb_2991170.jpg; „Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem” – słowa te znane są doskonale w języku polskim dzięki królowi Janowi III Sobieskiemu, który sparafrazował je określając swoje zwycięstwo pod Wiedniem w roku 1683 zwrotem: „przybyłem, zobaczyłem, Bóg zwyciężył”. Autorem oryginału był zaś sławny rzymski wódz, polityk i organizator życia społecznego Gajusz Juliusz Cezar, żyjący u schyłku Republiki. Powiedzenie odnosiło się do sposobu, w jaki oddziały Cezara zwyciężyły wojska króla Pontu Farnacesa pod Zelą 2 sierpnia 47 r. p.n.e. Od momentu spotkania wojsk rzymskich z siłami Farnacesa, do chwili zwycięstwa tych pierwszych minęły tylko 4 godziny. Potem Cezar, pisząc o bitwie do swojego przyjaciela Amincjusza, określił wygraną lapidarnie: veni, vidi, vici. (fot. pomnik Gajusza Juliusza Cezara w Rzymie, aut. dankamminga, opublikowano na licencji "Creative Commons Uznanie autorstwa 2.0":https://creativecommons.org/licenses/by/2.0/deed.pl).@https://histmag.org/grafika/2018_ciekawostki/powiedzenia/4.JPG;https://histmag.org/grafika/thumbsold/4_600x600_thb_481443.JPG;10 stycznia 49 r. p.n.e. wojska Juliusza Cezara przekroczyły rzekę Rubikon, oddzielającą prowincję, którą zarządzał, Galię Zaalpejską, od terytorium samej Italii. Wypowiedział przy tym słynne słowa „kości zostały rzucone”, to znaczy „ryzyko zostało podjęte”. W ten sposób bowiem wywołał wojnę domową w Republice Rzymskiej, a okoliczności wybuchu tego konfliktu są bardzo ciekawe. Tuż przed wymarszem wojsk Cezara do Italii był on jednym z najpotężniejszych ludzi w państwie. Decydował o losach ogromnych ziem (dopiero co podbił Galię), zabiegał o dobre stosunki z decydentami ościennych państw, podporządkował sobie szereg ważnych osobistości Republiki. Jego wrogowie, a więc przede wszystkim opozycyjni senatorowie, a także zięć, obawiający się wodza sławny Pompejusz Wielki, czuli się zaniepokojeni takim wzrostem wpływów ówczesnego namiestnika Galii Zaalpejskiej. Postanowili więc odebrać mu prowincję. Istniał ponadto zwyczaj, że wódz wkraczający na terytorium Rzymu powinien był rozpuścić swoje oddziały, inaczej stawał się agresorem. Oto, dlaczego przekroczenie małej rzeki przez legionistów stanowiło decyzję, której skutków nie można było już odwrócić. Obie strony wiedziały, że w tej sytuacji rozpoczyna się wojna domowa, w której tylko jedna strona może zwyciężyć. Jak się miało okazać, największym przegranym działań zbrojnych stał się ustrój republikański… Wyrażenie „kości zostały rzucone” było starym powiedzeniem rzymskim: nie Cezar je wymyślił. Ba, nie wiadomo nawet, czy przyszły dyktator w ogóle je wypowiedział, czy też zostało ono mu później przypisane. W każdym razie to jemu właśnie zawdzięczają popularność i miejsce na kartach historii (fot. rzymska kość do gry, aut. Rama, opublikowano na licencji "Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 2.0 Francja":https://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0/fr/deed.pl).@https://histmag.org/grafika/2018_ciekawostki/powiedzenia/5.jpg;https://histmag.org/grafika/thumbsold/5_400x600_thb_504121.jpg; „Spiesz się powoli” – zwrot, który znaczy tyle, co „działaj sprawnie, ale nie z nadmiernym pośpiechem, a za to z namysłem”, stał się sławny dzięki pierwszemu z rzymskich cesarzy, Gajuszowi Juliuszowi Cezarowi Oktawianowi, zwanym później Augustem (63 r. p.n.e.-14 r. n.e.) W oryginale brzmiał on: festina lente. Władca powtarzał to zdanie często, gdyż – jak to określił rzymski pisarz Swetoniusz – uważał, że wodzowi „nic bardziej nie uwłacza, jak pośpiech i brak rozwagi”. Twierdził jednak, że „dość szybko robi, kto dobrze robi”. Prynceps (czyli pierwszy w państwie) znany jest również z przypisywanego mu autorstwa innych powiedzeń. Jedno jeszcze związane jest z tempem wykonywanych prac – podkreślając dużą prędkość mawiał: „szybciej, niż się gotują szparagi”. Miał i inne ciekawe myśli. Gdy jego wojska zdobyły Peruzję (Perugię), pokonani chcieli błagać go o łaskę. Oktawian miał im odpowiedzieć: „trzeba umrzeć” (czyli: podjąłem już decyzję, dyskusji nie będzie) i kazać stracić trzystu spośród nich, wśród których mieli być jego osobiści wrogowie. Ponadto upiększył zagrożony silnie klęskami żywiołowymi Rzym tak, że mógł się szczycić, iż „zostawia marmurowy, a otrzymał ceglany”. Możemy to porównać z przedstawieniem polskiego króla Kazimierza Wielkiego (fot. posąg przedstawiający Oktawiana Augusta, aut. Till Niermann, opublikowano na licencji "Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0":https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.pl). @https://histmag.org/grafika/2018_ciekawostki/powiedzenia/6.jpg;https://histmag.org/grafika/thumbsold/6_486x600_thb_1741106.jpg;Jednym z najbardziej znanych rzymskich myślicieli był Seneka Młodszy (Lucjusz Anneusz Seneka), żyjący prawdopodobnie w latach 4 r. p.n.e.-65 r. n.e. Zapewne nie był z pochodzenia Rzymianinem, nie przeszkodziło mu to jednak w osiąganiu sukcesów. Pochodził zresztą z bogatej i starej rodziny. Pierwszy urząd, kwesturę, objął za Tyberiusza (rok 33), za Nerona, którego był nauczycielem, doszedł do szczytu kariery: został mianowicie konsulem (formalnie urząd ten istniał i w Cesarstwie). Przez kilka lat niemalże sprawował najwyższą władzę za młodocianego władcę, po czym odszedł z dworu, gdy zaczął tracić wpływy. W roku 65 popełnił samobójstwo jako oskarżony o spiskowanie przeciw cesarzowi. Najlepiej kojarzony był jednak jako myśliciel i filozof. Szereg jego sentencji to maksymy prawnicze, mające i dziś w sobie wiele słuszności. Mówił na przykład o zbrodni, że „ten ją popełnił, komu przyniosła korzyść”. Niewątpliwie bowiem sprawcy czynu należy szukać wśród tych, którzy dzięki niemu coś zyskali lub też ich pozycja się wzmocniła. (fot. popiersie Seneki, aut. Calidius, opublikowano na licencji "Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0":https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.pl).@https://histmag.org/grafika/2018_ciekawostki/powiedzenia/7.JPG;https://histmag.org/grafika/thumbsold/7_600x451_thb_2263766.JPG; „Trzeba wysłuchać i drugiej strony” – Podobnie mądra myśl związana jest z istotą sprawiedliwego procesu. Aby do takiego doszło, obie strony muszą mieć możliwość przedstawienia swoich racji. Z tej sentencji wynika pośrednio, że stanowiska adwersarzy powinny zostać ocenione dopiero w trakcie przewodu, aby zachować uczciwy przebieg sprawy. Podobnież nie można/nie powinno się stosować tu środków nacisku na którąś ze stron (fot. przedstawienie powyższej sentencji na obrazie Jacoba De Wita, aut. fot. S.J. de Waard, opublikowano na licencji "Creative Commons Uznanie autorstwa 2.5 Ogólny":https://creativecommons.org/licenses/by/2.5/deed.pl). @https://histmag.org/grafika/2018_ciekawostki/powiedzenia/16.jpg;https://histmag.org/grafika/thumbsold/16_600x450_thb_769737.jpg; „Nie buduj domu na piasku” – piasek, jak wiadomo, ze względu na brak spoistości nie nadaje się pod fundament budowli. Żeby ta była trwała, trzeba dać jej mocne podstawy i ustawić ją na solidnym podłożu – np. litej skale. W sensie przenośnym: wszelkie nasze cele i działania muszą mieć solidne oparcie, nie mogą polegać na błahostkach czy impulsach. Wszelkie prace należy dogłębnie przemyśleć, zanim się do nich przystąpi. Trzeba być dokładnym i rozważnym. Ciekawostką może pozostać dalsza część sentencji: „ani szczęścia na sercu kobiecym” (fot. ruiny rzymskiej willi Hadriana w Tivoli, domena publiczna).@https://histmag.org/grafika/2018_ciekawostki/powiedzenia/9.jpg;https://histmag.org/grafika/thumbsold/9_600x370_thb_4610940.jpg; „Lęk przed wszystkim stworzył bogów” – Sentencja ta mówi o tym, że przyczyn zjawisk, których nie umiemy wyjaśnić, człowiek szuka często w siłach nadprzyrodzonych, będących nieskończenie potężniejszymi od ludzi. W czasach odległych, gdy proces formowania się kultów, mitów i religii dopiero się rozpoczynał, dopatrywano się ingerencji boskich w świat przede wszystkim w dzikich i nieokiełznanych siłach przyrody, nie znano bowiem praw rządzących nimi (zresztą nawet dziś wiele kwestii jest dla nas niejasnych). Podobnie ma się sprawa z potężnymi, wiele znaczącymi władcami i bohaterami, których charyzma wydaje się często siłą nadludzką. Jedną z najpotężniejszych sił kierujących człowiekiem jest strach przed nieznanym i groźnym. On często popycha do działania, on także aktywności hamuje. Każe wyjaśniać nierozwiązane problemy często w sposób nieracjonalny. Stanowi też silne narzędzie wykorzystywane w celu utrzymywania władzy, często postrzeganej jako boska. Autorem powiedzenia o lęku był Gajusz Petroniusz, słynny senator, erudyta i mistrz smaku działający za czasów Nerona, który z jego rozkazu musiał popełnić samobójstwo jako podejrzany o spiskowanie przeciw władcy. Petroniusz stanowi pierwowzór dla znanej z powieści Henryka Sienkiewicza „Quo vadis” postaci (fot. rzymski Panteon – świątynia poświęcona wszystkim bóstwom, aut. Roberta Dragan, opublikowano na licencji "Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 2.5":https://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.5/deed.pl).@https://histmag.org/grafika/2018_ciekawostki/powiedzenia/10.jpg;https://histmag.org/grafika/thumbsold/10_600x600_thb_71024.jpg;Określenie „żony Cezara” w ciągu wieków zmieniło swoje znaczenie całkowicie i dziś oznacza właściwie coś przeciwnego do tego, co określało pierwotnie. Obecnie bowiem mówimy tak o kobiecie cieszącej się doskonałą, pozbawioną zastrzeżeń opinią. Zapominamy tymczasem, że w oryginale zwrot ten brzmiał: „moja [tj. Juliusza Cezara] żona musi być wolna od wszelkich podejrzeń”. Słynny wódz rzymski, pogromca Gallów Gajusz Juliusz Cezar oddalił swoją żonę Pompeję po tym, co zaszło w nocy z 4 na 5 grudnia 62 r. p.n.e. W trakcie uroczystości ku czci Bony Dei (Dobrej Bogini) miała go bowiem zdradzić z awanturnikiem politycznym Publiuszem Klodiuszem Pulcherem. Stanowiło to, oprócz skandalu obyczajowego, także znieważenie obrzędu religijnego (a te w Rzymie odprawiane były według ścisłych przepisów). Klodiusza uwolniono jednak od zarzutu świętokradztwa wskutek przekupienia sędziów (fot. wizerunek przedstawiający Pompeję z XVI w., domena publiczna).@https://histmag.org/grafika/2018_ciekawostki/powiedzenia/11.jpg;https://histmag.org/grafika/thumbsold/11_448x600_thb_174323.jpg; „Niech mnie nienawidzą, byle się mnie bali” – autorem tego zdania był starożytny tragik Akcjusz, żyjący w latach ok. 170-85 p.ne. Zasłynęło ono jednak dzięki cesarzowi Kaliguli (12-41 n.e.), znanemu z okrucieństwa w stosunku do swoich poddanych, a także najbliższych krewnych. Swetoniusz relacjonował, że władca ten na początku swoich rządów zapadł na poważną chorobę, podczas której poddani modlili się za cesarza, obiecując często oddać za niego życie. Po wyzdrowieniu domagał się spełnienia ślubów. Dopuszczał się także szeregu innych haniebnych zachowań, m.in. mianował konia konsulem, by ośmieszyć tę instytucję, uprawiał kazirodztwo i skazywał na stracenie nie tylko ludzi o dużym znaczeniu politycznym, ale także zwykłych mieszkańców Rzymu. Zginął jak przystało na tyrana: zamordowali go ci, którzy – jak się okazało – bali się najbardziej: trybun pretorianów (przybocznej gwardii cesarza) Kasjusz Cherea, poniżany przez władcę, który uważał go za niedołęgę, oraz trybun Korneliusz Sabinus. Cesarz budził tak wielką grozę, że początkowo wieść o jego śmierci uważano za kolejny podstęp Kaliguli i dopiero po pewnym czasie dotarło do wszystkich, że zaledwie 28-letni władca nie żyje. Praktyczna sytuacja sprawiła, że powiedzenie nabrało większego rozgłosu (fot. Kaligula składa prochy swojej matki i brata w rodzinnym grobowcu, obraz Eustache'a Le Sueura, 1647, domena publiczna).@https://histmag.org/grafika/2018_ciekawostki/powiedzenia/12.jpg;https://histmag.org/grafika/thumbsold/12_600x337_thb_2623323.jpg;Dzisiaj mówimy o „dziesiątkowaniu” ludności przede wszystkim w przypadku wystąpienia na danym obszarze epidemii szybko rozprzestrzeniającej się choroby. Jak wiele podobnych wyrażeń, również to pierwotnie związane było z egzekucjami. Ściślej rzecz ujmując, stosowano je na określenie sposobu karania buntujących się rzymskich żołnierzy (karę tę stosowano wyłącznie w wojsku). Sama nazwa pochodzi od łacińskiego wyrazu decem, „dziesięć”, a akt nazywano decymacją (decimatio). Karano tak nie tylko buntowników, lecz również tych, którzy stchórzyli na polu bitwy. Musieli oni ciągnąć losy i w każdej dziesiątce jeden tracił życie przez ukamieniowanie lub zatłuczenie kijami. Ci, którzy przeżyli, otrzymywali skromniejsze zaopatrzenie niż dotąd (np. jęczmień zamiast pszenicy) i musieli zmazać swe winy w walce, aby odzyskać pełnię praw. Karę tę stosowano rzadko i stopniowo z niej rezygnowano, ponieważ prowadziła do poważnych strat w ludziach i nie przynosiła większych korzyści. Wykorzystano ją ponoć po raz pierwszy w roku 471 p.n.e. Znany jest przypadek stracenia 50 legionistów konsula Mummiusza, którzy ponieśli klęskę w roku 72 przed Chr p.n.e. w walce z armią Spartakusa (ukarano więc łącznie 500 ludzi). Nigdy formalnie decymacji nie zarzucono, natomiast począwszy od czasów Augusta straciła na znaczeniu. Oprócz Rzymian, karę tę stosowali także m.in. bolszewicy podczas wojny domowej w Rosji (1917-1920) oraz naziści (fot. przedstawienie dziesiątkowania z XVIII w., domena publiczna).@https://histmag.org/grafika/2018_ciekawostki/powiedzenia/13.jpg;https://histmag.org/grafika/thumbsold/13_600x472_thb_1494038.jpg;Listy ludzi, których rządzący planują skazać na śmierć, określane są mianem list proskrypcyjnych (od łacińskiego proscriptio, oznaczającego początkowo wyjęcie spod prawa: człowieka pozbawionego praw można było bezkarnie zabić). Na wielką skalę zastosował je słynny rzymski wódz i dyktator, przywódca stronnictwa bogatych senatorów (optymatów) Lucjusz Korneliusz Sulla (138-78 p.n.e.) po zwycięstwie nad zwolennikami swojego wroga, nieżyjącego już wówczas Mariusza, w roku 83 p.n.e. W ich wyniku śmierć poniosło kilka tysięcy ludzi, których majątki konfiskowano i sprzedawano tanio zwolennikom dyktatora. Bez przeszkód można sądzić, że listy przeznaczonych do zgładzenia układano już wcześniej, ale zasłynęły właśnie w czasach krwawych walk stronnictw o władzę w Rzymie. Sam Sulla nie był tylko bezwzględnym, okrutnym człowiekiem, ale także żołnierzem o dużych talentach wojskowych (którymi wykazał się w zaciętych walkach z królem Pontu, Mitrydatesem VI) oraz reformatorem państwa (powiększył senat z 300 do 600 członków, zwiększył liczbę urzędników, ograniczył zakres władzy trybunów ludowych). Co osobliwe, w roku 79 p.n.e. zrezygnował z dyktatury i wycofał się do swojego majątku, gdzie zmarł rok później (fot. wywieszenie listy proskrypcyjnej w czasach Sulli, ilustracja z ok. 1799 r., domena publiczna).@https://histmag.org/grafika/2018_ciekawostki/powiedzenia/14.jpg;https://histmag.org/grafika/thumbsold/14_443x600_thb_7831586.jpg; „O zmarłych nic, jeśli nie dobrze” – powiedzenie to wywołuje dziś wielkie kontrowersje, no bo jak to? Nie można mówić o zmarłych źle? To w jaki sposób wypowiadać się na temat zbrodniarzy, okrutnych przestępców itp.? Rzecz w tym, że nie o to chodzi w tej myśli, jednej z najczęściej stosowanych w życiu codziennym, ale też jednej z tych przeważnie przeinaczanych i źle rozumianych. Tu chodzi o coś innego – zmarły nie może już przedstawiać ani bronić swoich racji, nie odpowie na stawiane mu zarzuty czy pretensje. Sentencja ta głosi, że jest w złym smaku atakować kogoś, kto już nie może się obronić przed pomówieniem, bo trudno będzie dociec, jaka jest prawda – czy rzeczywiście obiekcje wobec oskarżanego są słuszne. Powiedzenie to znane było już Rzymianom i Grekom. Jego autorstwo przypisuje się Diogenesowi, żyjącemu najprawdopodobniej w III stuleciu p.n.e. autorowi pracy „Żywoty i poglądy słynnych filozofów”. W jego dziele przekazane zostały spostrzeżenia i poglądy wielu myślicieli, także tych, których z innych źródeł nie znamy. Stąd ma ono dużą wartość poznawczą (fot. wydanie pracy Diogenesa z 1611 r., domena publiczna).

Bibliografia: Jaczynowska Maria, Historia starożytnego Rzymu PWN, Warszawa 1988. Kubiak Zygmunt, Mitologia Greków i Rzymian, Świat Książki, Warszawa 1999. Seneka, Myśli, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987.&nbsp; Gajusz Swetoniusz Trankwillus, Żywoty Cezarów, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1969. Swetoniusz w swoim dziele pisał także o upodobaniach seksualnych cesarzy rzymskich, co było zręcznym sposobem do dyskredytowania danych władców.&nbsp;<a href="https://histmag.org/Dobry-zly-czy-rozpustny-Seksualne-upodobania-rzymskich-cesarzy-11068" target="_blank">Więcej przeczytasz w naszym tekście na ten temat</a>.&nbsp;

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu?&nbsp;<a href="https://histmag.org/wsparcie?utm_source=Snippet&amp;utm_medium=snippet366">Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!</a>

Kości zostały rzucone, czyli starożytne zwroty i powiedzenia [Galeria]

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!