Awantura o kanonizację. Franciszkański misjonarz oprawcą?
Misja franciszkańska Santa Barbara (fot. Tekawiz, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported). „Czuję się zdradzona. W założonych przez Serrę misjach nasi przodkowie przechodzili przez rzeczy, o których żaden z nas nie chce pamiętać. Myślę o powszechnie panującej karze chłosty i o dzieciach, które były zamykane na klucz na terenie misji. Czuję ich ból. To cierpienie nie odeszło, trzeba je naprawić”. Słowa Louise Mirandy Ramirez, przewodniczącej rady plemienia Ohlone (Ohlone Costanoan Esselen Nation) oddają nastroje panujące wśród wielu liderów kalifornijskich społeczności indiańskich. Zamiar kanonizacji błogosławionego w 1988 roku przez Jana Pawła II misjonarza wywołał protesty przedstawicieli społeczności potomków plemion Ohlone, Amah Mutsun, Chumash i Mono. Reprezentanci Indian zebrali się pod domem zakonnika w San Carlos Borromeo aby wyrazić swój sprzeciw wobec decyzji papieża. Protestowano także na terenie misji Dolores w San Francisco, a także w położonych na południe od San Jose misjach Santa Barbara i San Juan Batista.
Specyfika systemu misyjnego
Protesty potomków Indian budzi postępowanie stosowane przez urodzonego na Majorce w 1713 roku franciszkanina. Według zachowanych przekazów przyszły święty własnoręcznie biczował tubylców nieposłusznych zasadom panującym w założonych misjach. Karze podlegało m. in. opuszczenie terenu placówki bez pozwolenia.
Aby zrozumieć surowość tych metod należy przyjrzeć się bliżej realiom pracy misjonarzy w Ameryce Łacińskiej. Celem zakonników było wychowanie nowych pokoleń Indian zgodnie z kanonami kultury europejskiej oraz powrót do surowego ideału starożytnych wspólnot chrześcijańskich. Aby osiągnąć możliwie najwyższą skuteczność pracy ewangelizacyjnej stosowano system misji, inaczej zwanych redukcjami. Były to zakładane przez zakonników osiedla o zwartej zabudowie, które czasem posiadały nawet fortyfikacje. W nich pod nadzorem organizujących pracę społeczności misjonarzy żyli ochrzczeni przedstawiciele ludności indiańskiej. Głównym celem tego systemu było odseparowanie nowo nawróconych od gorszących przykładów zachowania białych osadników, a także kultywujących wiarę i obyczaje przodków pozostałych Indian. Skupienie członków wspólnoty na niewielkiej przestrzeni pozwalało ponad to weryfikować przestrzeganie nakazów natury moralnej. Zmiana praktykowanych od pokoleń zwyczajów często wiązała się z stosowaniem przymusu. Z drugiej strony na terenach placówek zakonnicy uczyli Indian nowych umiejętności: uprawy ziemi, tkactwa, budowy domów na sposób europejski, gry na instrumentach, śpiewu i posługiwania się bronią.
Dodatkowym celem nauczających zakonników była także ochrona rdzennej ludności przed wyzyskiem i szykanami ze strony Europejczyków. Przykładem tego rodzaju działań były redukcje jezuickie na terenie dzisiejszego Paragwaju. Broniły one tubylców przed wyprawami portugalskich łowców niewolników (liczbę uprowadzonych w XVII Indian Tupi-Guarani szacuje się na 60 tyś.). Mimo podejmowanych prób ustanowienia redukcji bytami niezależnymi, podlegały one w Meksyku władzy administracji świeckiej i strukturom kościelnym. Były de facto elementem systemu kolonialnego.
Franciszkanie w Kalifornii (domena publiczna). Najstarsze placówki misyjne na terenie Meksyku zakładali przybyli w 1523 roku franciszkanie. Początkowo zagadnieniem kluczowym dla pierwszych zakonników była odpowiedź na pytanie, czy Indianie posiadają rozum. Wielu mnichów podzielało bowiem panujące w społeczeństwie hiszpańskim poglądy na temat niższości przedstawicieli łowiecko-zbierackich plemion tubylczych. Ostatecznie, na skutek starań misjonarzy bulla papieża Pawła III „Sublimis deus” z 1537 roku uznała, że Indianie są zdolni do pojęcia zasad wiary chrześcijańskiej. Popularny był jednak pogląd o „naturalnym niemowlęctwie” reprezentantów nawracanych ludów. Skutkowało to paternalistycznym podejściem przejawianym m. in. przez ojca Serrę w stosunku do podopiecznych.
Przyczyny dla których tubylcy osiedlali się w misjach były różne. Część z nich była zainteresowana przyjęciem katolicyzmu. Niektórzy przynosili na teren misji chore dzieci, w nadziei, że po chrzcie wyzdrowieją. Inni przychodzili z powodu panującego głodu, a także z przyczyny zniszczenia podstaw ich dotychczasowej, zbieracko-łowieckiej egzystencji przez kolonizatorów.
Ojciec Serra
Ojciec Juniper Serra (domena publiczna). Sposób traktowania Indian przez ojca Serrę nie odbiegał od metod stosowanych na terenach misji przez innych zakonników. Noszący od 1730 roku franciszkański habit Miquel Josep Serra y Ferrer opuścił rodzimą Majorkę w 1749 roku, by nauczać teologii w kolegium misyjnym mieście Meksyk. W 1767 roku objął przewodnictwo nad 15 zakonnikami franciszkańskimi. Bracia przejęli placówki w dolnej Kalifornii po skasowanym zakonie jezuitów. Kierowani przez ojca Junipera zakonnicy założyli 9 misji na terenach leżących między San Diego a San Francisco. Serra zmarł w 1784 roku. Zdaniem Roberta Senkiewicz, profesora historii na Uniwersytecie Santa Clara, nauczanie Indian sprawiało mu wiele radości. Tubylcy ze swojej strony traktowali filigranowego mnicha (Serra był niskiego wzrostu i na skutek ascetycznego stylu życia dosyć wątłej postury) jako swoistą maskotkę. Niestety, na skutek działalności misyjnej oralna kultura Indian kalifornijskich uległa zapomnieniu, w przeciwieństwie do bogatych kultur ludów Mezoameryki, utrwalonej dzięki pismom franciszkanina Bernardino de Sahagun.
Ocena efektów działań Junipera Serry nie jest jednoznaczna. Czy jego kanonizacja wzbudzi dalsze protesty? Dowiemy się tego 24 września, podczas planowanej ceremonii wyniesienia franciszkanina na ołtarze.
Źródła: modernluxury.com, ncronline.org.
Historia misji franciszkańskich na podstawie: Miłkowski Tadeusz, Indianie i zakonnicy. Studia z dziejów Kościoła w kolonialnej Ameryce hiszpańskiej, Warszawa 1999.
Redakcja: Tomasz Leszkowicz
