7 kontrowersyjnych noblistów
Choć nagroda Nobla powszechnie uznawana jest za jedno najbardziej prestiżowych wyróżnień na świecie, a kryteria wyboru laureatów uchodzą za rygorystyczne, to sylwetki i osiągnięcia niektórych laureatów mogą budzić szczególne wątpliwości. Jakie sylwetki wzbudzają największe kontrowersje i jak wiążą się one z historią?
Peter Handke
Peter Handke to austriacki pisarz, autor powieści i sztuk teatralnych (m.in. „Szerszenie”, „Publiczność zwymyślana”), który w czasie wojny na Bałkanach aktywnie komentował tragedię wojenną, wskazując przy tym na nierzetelność mediów. Negował ludobójstwo w Srebrenicy, uważał Serbów za jedyne ofiary wojny w Jugosławii, wyrażał poparcie dla Slobodana Miloševicia, a nawet Ratko Mladicia. Później osobiście tłumaczył i relatywizował swoje wypowiedzi. Brak jednoznacznych deklaracji dotyczących wojny w Bośni i Hercegowinie, a także jego późniejsza mowa na pogrzebie Miloševicia, doprowadziły jednak do utrwalenia silnej krytyki pisarza. Przyznanie mu literackiej nagrody Nobla w 2019 roku wzbudziło potężne emocje na Bałkanach. Belgrad słał gratulacje, zaś w Sarajewie i Kosowie Handke uznano za persona non grata. Mimo protestów, wznoszonych przez polityków, ale też stowarzyszenia (np. „Matki Srebrenicy”), komitet noblowski podtrzymał decyzję o przyznaniu Handkemu nagrody.
Aung San Suu Kyi
W przypadku birmańskiej polityk kontrowersje odnoszą się do tragicznych wydarzeń, które miały miejsce wiele lat po uhonorowaniu jej pokojową Nagrodą Nobla. W 1991 roku odebrała wyróżnienie za walkę na rzecz utrzymania demokracji w Birmie. Mało kto mógł wtedy przypuszczać, że po niemal trzech dekadach sama stanie się twarzą przemocy, jakiej wojsko – pod pozorem operacji antyterrorystycznej – dopuściło się wobec Rohingjów (muzułmańskiej mniejszości w Birmie). Dochodziło do masowych zabójstw i gwałtów, a ponad 700 tysięcy osób zmuszone było szukać schronienia w pobliskim Bangladeszu. Choć Aung San Suu Kyi trudno uznać za główną winowajczynię tragedii Rohingjów, to jej postawa wobec brutalnych działań armii, ale też wobec opozycjonistów i krytycznych dziennikarzy, których wtrąca się do więzień, została odebrana z rozczarowaniem. W związku z prześladowaniami i podejrzeniem ludobójstwa na mniejszości etnicznej, w 2019 roku Aung San Suu Kyi stanęła przed trybunałem w Hadze. Choć wyrok nie wskazał na ludobójstwo i tak był dla przywódczyni Mjanmy bezlitośnie krytyczny. Rozważania nad odebraniem jej Nagrody Nobla są jednak bezcelowe – raz przyznane wyróżnienie, nie może być cofnięte. Historia Aung San Suu Kyi w 2021 roku zatoczyła koło – władzę na drodze zamachu stanu ponownie przejęła junta wojskowa, a 78-letnia noblistka została skazana na karę 33 lat więzienia.
Knut Hamsun
Postawa, za którą krytykowano Knuta Hamsuna, również dotyczy czasów późniejszych niż przyznana mu nagroda. Norweski pisarz (autor m.in. powieści „Głód” i poematu „Błogosławieństwo ziemi”) w 1920 roku został laureatem literackiej Nagrody Nobla. Dziś poza Norwegią Hamsun nie jest już jednak pamiętany jako czołowy twórca europejskiego modernizmu w literaturze. Jednemu z najważniejszych pisarzy w historii Norwegii wypomina się, że był zadeklarowanym nazistą, sympatyzującym z Hitlerem. Dość powiedzieć, że po zajęciu Norwegii przez Niemcy poparł okupantów, to przyznany mu medal noblowski podarował w prezencie… Josephowi Goebbelsowi. Wiadomo, że jeszcze w maju 1945 roku wychwalał Führera. Nigdy jednoznacznie nie porzucił poglądów nazistowskich. Choć po wojnie, w ramach potępienia, został skazany na wysoką grzywnę i zamknięto go w szpitalu psychiatrycznym, to z czasem sami Norwegowie zaczęli bardziej niejednoznacznie traktować jego historię. W 2010 roku w Hamarøy otwarto muzeum i centrum edukacyjne, poświęcone losom i twórczości noblisty.
Adolf Butanandt
Niemiecki biochemik należał do światowej elity uczonych. Profesurę nadano mu, kiedy miał zaledwie 30 lat, a już trzy lata później odrzucił propozycję pracy na Uniwersytecie Harvarda, pozostając w murach uczelni gdańskiej. Za badania nad hormonami płciowymi w 1939 roku otrzymał Nagrodę Nobla, której nie przyjął ze względu na naciski władz niemieckich. Od 1925 do 1933 roku był członkiem organizacji paramilitarnej „Zakon Młodych Niemców”, a po jej zdelegalizowaniu od 1936 roku należał do NSDAP. O ile członkostwo w partii nazistowskiej, gdzie nie wyróżniał się szczególnym zaangażowaniem, można tłumaczyć chęcią rozwoju kariery naukowej (tego samego dnia, którego wstąpił do partii, objął stanowisko dyrektora w Towarzystwie Cesarza Wilhelma). O tyle wcześniejsza, wieloletnia działalność w stowarzyszeniu o profilu nacjonalistycznym i paramilitarnym, wskazuje na konkretne poglądy, które były zapewne bliskie zbrodniczym ideom nazizmu. Nagrodę Nobla odebrał już po wojnie w 1949 roku. Jego biogram na oficjalnej stronie Nagrody Nobla nie zawiera żadnych informacji o związkach z reżimem hitlerowskim.
Fritz Haber
To urodzony w 1868 we Wrocławiu niemiecki chemik pochodzenia żydowskiego. Podczas I wojny światowej pracując dla niemieckiego wojska prowadził badania nad wykorzystaniem chemii na potrzeby armii, czyli angażował się w rozwój broni chemicznej. W 1918 roku otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii za syntezę amoniaku z azotu i wodoru, co miało duże znaczenie dla produkcji nawozów sztucznych. Nie można jednak pominąć faktu, że był odpowiedzialny za opracowanie i zastosowanie śmiercionośnego cyklonu B oraz gazu bojowego, co było wykorzystane w bitwach i było czynnikiem znacznie zwiększającym liczbę ofiar wojny. Początkowo cyklon B stosowano jako środek do odwszawiania mundurów i bielizny żołnierzy powracających z frontu. Jednakże podczas II wojny światowej środek ten wykorzystywany był przez III Rzeszę w ramach tzw. Operacji Reinhardt do zabijania więźniów w obozach zagłady, m.in. w KL Majdanek i Auschwitz-Birkenau, w specjalnych komorach gazowych. Po raz pierwszy Po raz pierwszy został użyty do mordowania więźniów w obozie Buchenwald w styczniu lub lutym 1940 roku. Jeśli wierzyć pogłoskom, działalność Habera doprowadziła jego żonę do samobójstwa. Clara, która także była chemiczką (pierwszą kobietą, która obroniła doktorat na Uniwersytecie Wrocławskim), zastrzeliła się 2 maja 1915 roku, nie mogąc się pogodzić ze skutkami zastosowania gazów bojowych, wynalezionych przez jej męża, podczas I wojny światowej.
Henry Kissinger
Nazywany jest „zbrodniarzem z Noblem”. Urodził się w Niemczech, ale już w 1938 roku wraz z rodziną wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. To amerykański polityk, któremu dane było przeżycie 100 lat. Był doradcą ds. bezpieczeństwa narodowego oraz sekretarzem stanu podczas prezydentury Richarda Nixona oraz Geralda Forda. W 1973 roku został uhonorowany Pokojową Nagrodę Nobla za wkład w proces negocjacji prowadzony w czasie wojny wietnamskiej. Decyzja komitetu noblowskiego uważana jest za jedną z najbardziej kontrowersyjnych. Należy podkreślić, że nie wszyscy członkowie byli jednomyślni. Dwóch z nich na znak protestu zdecydowało się zrezygnować z członkostwa. Dlaczego? Kissinger oskarżany jest o zbrodnie wojenne, a dowodem mają być akta udostępnione przez CIA i Departament Stanu USA. Jego oponenci wskazują, że jest współodpowiedzialny za obalenie Salvadora Allende demokratycznie wybranego prezydenta Chile i dojście do władzy junty generała Augusto Pinocheta. Podczas spotkania z tym drugim miał powiedzieć: „wyświadczył pan wielką przysługę Zachodowi, obalając Allende”. Ma być też odpowiedzialny za nielegalne zbombardowanie Kambodży podczas wojny w Wietnamie oraz wydarzenia mające miejsce w Laosie, na Cyprze, we Wschodnim Timorze czy Pakistanie.
Jasir Arafat
Należy do grona najbardziej znanych i kontrowersyjnych polityków arabskich. Był liderem Organizacji Wyzwolenia Palestyny, naczelnym dowódcą Armii Wyzwolenia Palestyny - regularnej siły wojskowej OWP, a jego działania doprowadziły do ogłoszenia powstania państwa palestyńskiego i utworzenia rządu emigracyjnego. W 1994 roku otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla, co było mocno komentowane na całym świecie. Nie można pominąć faktu, że Arafat był jednym z sygnatariuszy porozumienia pokojowego z Izraelem, co przyczyniło się do zawieszenia konfliktu izraelsko-palestyńskiego. Jednakże przyznanie mu Nobla było kontrowersyjne. Uznawano, że nastąpiło to zbyt wcześniej, bowiem w pierwszej połowie lat 90. twierdzenie o osiągnięciu trwałego pokoju w regionie było przedwczesne. Dodatkowo sam Arafat i jego stosunek do przemocy i terroryzmu budził zastrzeżenia. Był bowiem współtwórcą Al-Fatah, palestyńskiej organizacji polityczno-wojskowej, zaangażowanej w akty terroryzmu, której celem jest wyzwolenie Palestyny spod panowania Izraela. Pomimo podejmowania działań pokojowych, Organizacja Wyzwolenia Palestyny była również powiązana z zamachami terrorystycznymi skierowanymi przeciwko Izraelowi.
