Cmentarz żydowski na gdańskim Chełmie

Kirkut znajduje się w dzielnicy Chełm, położonej około kilometra od samego centrum miasta. Ludność żydowska przybyła na tereny Chełmu z Ukrainy, Wołynia, Podola i Galicji w XVII wieku. Imigranci otrzymali ochronę prawną i przywileje podatkowe, dzięki którym mogli swobodnie prowadzić handel i uprawiać rzemiosło. Gminy z Winnicy i Chełmu połączyły się, by skuteczniej bronić swoich interesów, a cmentarz był już wspólny. Został założony najprawdopodobniej już w II połowie XVI wieku, jednakże najstarsze źródła na jego temat, księgi hipoteczne znajdujące się w Jerozolimie, pochodzą z 1694 roku Do lat 30. XVIII wieku nie był on użytkowany z powodu przesiedlenia żydowskich mieszkańców Starych Szkotów i Winnicy. W 1723 roku założono ponadto drugi żydowski cmentarz w Gdańsku, zlokalizowany u podnóża Grodziska.

Do pochówków na chełmskim kirkucie powrócono w połowie XVIII wieku. W 1749 roku rozbudowano cmentarz i w tym okresie grzebano zmarłych wyłącznie na szczycie wzniesienia. W owym czasie gmina korzystała z usług Chewry Kadiszy – bractwa pogrzebowego, które mieściło się w Starych Szkotach. W omawianym okresie część Żydów zamieszkujących Chełm (w latach 1772–1813 był odrębnym miastem i w zamyśle władz pruskich miał być ośrodkiem konkurencyjnym wobec Gdańska) uzyskała przywileje handlowe oraz miano chronionych. Do grupy tej należeli między innymi urzędnicy gminy wyznaniowej. Wykaz sporządzony w 1777 roku wymienia 24 wyróżnione w ten sposób osoby, przy czym do urzędników zaliczono obok rabina i 2 nauczycieli także 5 osób opiekujących się chorymi, 3 rzeźników rytualnych i 3 piekarzy. Przywilej ten był jednak płatny – Żydzi musieli płacić władzom pruskim od 500 do 1000 talarów rocznie. W 1773 roku w Chełmie żyło 584 Żydów, natomiast w 1806 roku na 531 domów i 3267 mieszkańców miasta, 623 było wyznawcami judaizmu.

Projekt bramy cmentarza z 1903 roku (ze zbiorów Archiwum Państwowego w Gdańsku)

Chełmski cmentarz wieczorem (fot. A. Młyńska)

W czasie kampanii napoleońskiej z 1807 roku nekropolia uległa zniszczeniu. Na naprawę szkód wydano 2000 talarów, z czego 1500 ofiarował Benedykt Stargardt należący do Chewra Kadischy ze Starych Szkotów. W 1813 roku nastąpiła katastrofa – Chełm został zrównany z ziemią. Cmentarz funkcjonował dalej, jednak był rzadziej wykorzystywany. W 1860 roku pochowano tam rabina Izraela ben Gedalję, który zmarł w trakcie odprawiania modłów w sąsiadującej z Chełmem Winnicy.

Archiwalny plan cmentarza z 1905 roku

Adolf Bielefeldt

W 1840 roku zamknięto żydowski cmentarz u podnóża Grodziska i przeprowadzono ekshumację pochowanych tam Żydów: było wśród nich 3 żołnierzy armii francuskiej oraz 1 pruskiej. W 1851 całość nekropolii w Chełmie otoczono ozdobnym ogrodzeniem. W pobliżu stał także dom wartownika cmentarnego, którym w latach 1880–1893 był Albert Gromowsky. Później funkcję tę pełniło małżeństwo Chintz, a już w XX wieku Wilhelm Grätz oraz Maks Auerbach. W 1884 roku staraniem Bractwa Pogrzebowego w północno-zachodnim narożniku cmentarza zbudowano dom przedpogrzebowy. W 1911 roku zastąpiono go drewnianym budynkiem, nie mniej okazałym od poprzedniego, a zaprojektowanym przez znanego gdańskiego architekta Adolfa Bielefeldta. W jego wnętrzu znajdowało się wydzielone pomieszczenie dla rabina, w którym widniały portrety zasłużonych pochowanych. W latach 1906–1911 i 1916–1917 wykonano dalsze prace: zbudowano drogę prowadzącą do nekropolii oraz postawiono grobowiec ([ohel], zachowany do dziś) dla zarządu gminy wyznaniowej.

Plan Domu Pogrzebowego z 1911 roku (ze zbiorów Archiwum Państwowego w Gdańsku)

Projekt kostnicy (ze zbiorów Archiwum Państwowego w Gdańsku)

Ohel (fot. A. Młyńska)

Lesser Giełdziński

W I połowie XX wieku na chełmskim cmentarzu pochowani zostali znani gdańszczanie: – zmarły w 1910 roku filantrop i kolekcjoner, dzięki jego zbiorom udaje się badać przedwojenne gedanica; Paul Simson – historyk, pochowany w 1917 roku, a także Robert Kälter – rabin, działacz społeczny, zmarły w 1926 roku.

W ciągu XIX wieku i pierwszej ćwierci XX wieku nekropolia powiększyła się o nowe tereny: o prawie cały stok wzniesienia oraz jego podnóże, aż do ulicy Cmentarnej. Ta część kirkutu upodobniła się po 1900 roku do parku: z tarasami, krzyżującymi się ścieżkami, grobowcami rabinów. W latach 1934–1936 już cała nekropolia nabrała cech parku: posadzono wówczas drzewa, wytyczono aleje oraz założono na stoku wzgórza tarasy i stawy z karpiami. W tym stanie cmentarz przetrwał do 1968 roku, choć po II wojnie światowej zaprzestano tam pochówków. W 1984 roku kirkut został wpisany do rejestru zabytków, lecz mimo to często pada ofiarą wandalizmu – odnowione i postawione macewy są łamane, a ogrodzenie nekropolii niszczone…

Plan cmentarza z 1937 roku (Wendland J., Aus der Geschichte der Königlich-Preussischen Immediatstadt Stolzenberg bei Danzig , „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins“, H. 73 (1937))

Zestawienie wybranych nagrobków (fot. A. Młyńska)

Bibliografia

Źródła:

• Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Gdańsku – Plan der Vorstadt Stolzenberg, 1905.
• Archiwum Państwowe w Gdańsku – projekty budynków cmentarnych.

Opracowania

• Abramowicz M., Giełdziński i jego kolekcja, „30 dni”, nr 3/2006.
• Architekt Adolf Bielefeldt 1876–1934, pod red. E. Barylewskiej-Szymańskiej i M. Danielewicz, Gdańsk 2003.
• Borzyszkowski J., Giełdziński Lesser, [w:] Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. I, Gdańsk 1992.
• Dekański D., Simson Paul, [w:] Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. III, Gdańsk 1992.
• Domańska H., Kadisz gdańskich kamieni. Dzieje trójmiejskiej gminy żydowskiej do roku 1943, Warszawa 1994.
• Taż, Kamienne drzewo płaczu. Gminy żydowskie województwa gdańskiego, ich dzieje i zabytki, Gdańsk 1991.
• Taż, Lifsches L., Żydzi znad Zatoki Gdańskiej, Warszawa 2000.
• Duisburg F.C.G., Vesucht einer historisch-topographischen Beschreibung der freien Stadt Danzig, Danzig 1809.
• Wendland J., Aus der Geschichte der Königlich-Preussischen Immediatstadt Stolzenberg bei Danzig, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins“, H. 73 (1937).

Zobacz też:

• Wojskowy Cmentarz Francuski w Gdańsku
• Brama Straceń – cmentarz-mauzoleum z epoki zaborów
• Cmentarz Obrońców Wybrzeża w Gdyni
• Spacer po Cmentarzu Łyczakowskim
• Ogromny park pochował umarłych... Cmentarz Centralny w Szczecinie
• Exegi monumentum... Zgierska zbiórka publiczna na rzecz ratowania zabytkowych nagrobków
• Cmentarz żołnierzy radzieckich na poznańskiej cytadeli
• Znicze na Cmentarzu Mauzoleum Żołnierzy Radzieckich
• Wileńskie pogrzeby w XIX wieku

Redakcja: Roman Sidorski