Deklaracja niepodległości oraz sowietyzacja Mongolii

Bogdo Chan (portret autorstwa Baldugiina Marzana Sharava)

W XVII wieku Mongołowie zostali podbici przez Mandżurów i włączeni do ich chińskiego imperium, którego częścią pozostawali do początków XX wieku. Religią Mongołów był początkowo szamanizm, ale w XVI wieku nawrócili się na buddyzm tybetański zwany niekiedy lamaizmem. Spowodowało to zupełną zmianę stylu życia oraz mentalności narodu. Z wojowników stali się pacyfistami, a ćwiczenia wojskowe porzucili na rzecz medytacji. Mongolia stała się krajem teokratyczno-feudalnym, niesłychanie konserwatywnym, w zupełności odciętym od zmieniającego się świata. Liczba ludności wynosiła około 700 tysięcy z czego około 100 tysięcy było lamami. Oznacza to, że co najmniej jedną trzecią dorosłej męskiej populacji stanowili mnisi.

Sytuacja taka miała zasadnicze znaczenie dla rozwoju kraju, jako że udział lamów w wytwarzaniu dóbr gospodarczych był nieznaczny, natomiast klasztory były chętnie obdarowywane wszelkiego rodzaju daninami. Dodatkowo wielu Mongołów pielgrzymowało do Tybetu, wioząc tam różne produkty jako dary, w tym także złoto i srebro, co zubożało kraj. Niemniej, kiedy w październiku 1911 roku w Chinach wybuchła rewolucja, w tym samym miesiącu Mongołowie wybrali swojego przywódcę religijnego, Bogdo Chana, który jednocześnie został głową państwa. 1 grudnia 1911 roku Mongolia ogłosiła niepodległość, jednakże Chiny nie uznały tej deklaracji, podobnie jak Rosja. W wyniku trójstronnych rozmów podpisano w 1915 roku traktat w Kiachcie, na mocy którego Mongolia otrzymała autonomię w ramach Republiki Chin.

Interwencja obcych sił

Kiedy w Rosji trwała wojna domowa, Chiny postanowiły przywrócić swój stan posiadania z okresu cesarstwa i w 1919 roku zajęły całą Mongolię. Z kolei w roku następnym do Mongolii wkroczyły oddziały białego generała barona Ungerna von Sternberga, który wygnał Chińczyków, przywrócił władzę Bogdo Chana oraz dokonał rzezi tych wszystkich, których posądzał o probolszewickie sympatie. W międzyczasie, 25 czerwca 1920 roku, powstała Mongolska Partia Ludowa, która zmieniła następnie nazwę na Mongolską Partię Ludowo-Rewolucyjną. Początkowo liczyła około dwudziestu członków, z których kilku udało się do Rosji i poprosiło o pomoc. Latem 1921 roku oddziały bolszewickie zdobyły stolicę Mongolii Urgę, schwytały Ungerna i straciły go po pokazowym procesie. Był to pierwszy przypadek tak zwanej bratniej pomocy.

Początki sowietyzacji

Od samego początku bolszewicy przystąpili do budowy państwa sowieckiego w Mongolii. Jeszcze tego samego roku stworzyli Związek Rewolucyjnej Młodzieży Mongolskiej – organizację znacznie bardziej komunistyczną niż sama partia – który wkrótce stał się głównym narzędziem używanym do eksterminacji wrogów. W 1921 aresztowano i rozstrzelano czterdziestu ośmiu członków straży przybocznej Bogdo Chana, a rok później także premiera Bodoo, który był jedną z pierwszych ofiar represji stalinowskich wśród mongolskich komunistów. Początkowo byli oni zresztą niezmiernie słabi, a cała ludność była absolutnie wierna swojemu religijnemu przywódcy, niemniej jego władza w kraju okupowanym przez Sowietów była coraz bardziej ograniczona.

Przełom

Przełomem był rok 1924. Tego roku zmarł Bogdo Chan i parę tygodni później komuniści proklamowali republikę. Mongolia jednak nadal nie była uznawana ani przez Chiny, ani też przez Sowietów, którzy nie chcieli zrywać swoich stosunków z Chinami i traktowali ją jako bufor. Na żądanie Chińczyków uznali ją za integralną część Chin i wycofali większość swoich wojsk. Nowa republika dostała swoją konstytucję, którą napisał w Moskwie niejaki Wsiewiacki. Znosiła ona między innymi prywatną własność gruntów i lasów. W tymże roku zmieniono nazwę stolicy kraju z Urgi na Ułan Bator.

Suche Bator

W lutym poprzedniego roku, w nie do końca jasnych okolicznościach, zmarł najwybitniejszy mongolski dowódca komunistyczny, Suche Bator, a naczelny dowódca armii, Dandzan, został rozstrzelany na partyjnym zjeździe. Całą władzę sprawowali nadal Sowieci, którzy jako „instruktorzy” znajdowali się w każdej instytucji. Ich strategią było budowanie organizacji komunistycznej składającej się z tak zwanych arjatów (aratów), czyli ludzi ubogich, zazwyczaj biednych pasterzy. W 1929 roku Komitern, który sprawował władzę zwierzchnią nad MPL-R, zażądał przeprowadzenia kolektywizacji, upaństwowienia bydła oraz rozpoczęcia bezwzględnej walki z religią i feudałami. W ramach przygotowań do wypełnienia tych poleceń w partii przeprowadzono czystkę, usuwając z niej pięć tysięcy członków (na ogólną ich liczbę osiemnastu tysięcy).

Kolektywizacja i ludobójstwo

Rozpoczęta kolektywizacja miała niesłychanie brutalną formę. Ludziom zabierano wszystko: ziemię, domy, bydło, meble, biżuterię, ubrania... Likwidowano arystokrację i szlachtę. Wskutek tego bezprawia pogłowie zwierząt hodowlanych, które na początku XX wieku wynosiło dwadzieścia milionów sztuk, zmniejszyło się o jedną trzecią. Dla ludzi od wieków przyzwyczajonych do swobody i przemieszczania się po stepie, był to kataklizm. Trzydzieści tysięcy uciekło przez granicę do Chin. W 1932 roku w całej Mongolii wybuchło powstanie antykomunistyczne, jednak po kilku miesiącach zostało utopione przez komunistów w morzu krwi. Niemniej po zakończeniu walk zdecydowano się na liberalizację polityki, między innymi zlikwidowano wszystkie spółdzielnie. Taktyka ta do złudzenia przypominała spowodowane oporem chłopów tymczasowe ograniczenie kolektywizacji w Związku Radzieckim zapowiedziane przez Stalina słynnym artykułem „Zawrót głowy od sukcesów”.

Niemniej w roku następnym Stalin znowu uderzył. Na jego polecenie dokonano eksterminacji Buriatów (mały naród pochodzenia mongolskiego), którzy w czasie wojny domowej uciekli z Rosji i przenieśli się do Mongolii, czyli w mniemaniu Stalina popełnili potworną zbrodnię. Jako lud osiadły, Buriaci reprezentowali stosunkowo wysoki poziom rozwoju i w mongolskiej partii wielu z nich zajmowało kierownicze stanowiska. Pozbywając się Buriatów, usuwano jednocześnie z partii ludzi mających znacznie większe horyzonty myślowe niż prości arjaci.

Polecamy e-book Michała Beczka – „Wikingowie na Rusi”

Kiedy sytuacja się uspokoiła, Stalin postanowił dokonać eksterminacji wszystkich ludzi nie będących arjatami. Premier Mongolii Genden, były koniokrad, przeciwstawił się temu. Na przyjęciu w Moskwie odezwała się w nim dusza mongolskiego wojownika. Będąc pod wpływem alkoholu, nazwał Stalina „przeklętym Gruzinem”, roztrzaskał mu fajkę i połamał kilka krzeseł. Jego los był przesądzony, jednak Stalin napotkał na opór również innych liderów mongolskich komunistów, którzy byli przywiązani do tradycji swojego kraju. Zostali oni wywiezieni do Związku Sowieckiego i tam poddani torturom. Jeden z nich, Czojbalsan, były lama, nie chciał podzielić losu innych wywiezionych i w Moskwie zdecydował się pójść na współpracę.

Chorlogijn Czojbalsan

10 września 1937 roku rozpoczęła się eksterminacja ludzi wykształconych, przede wszystkim lamów. Zamordowano trzydzieści tysięcy osób, a wielu z nich nie postawiono przed żadnym sądem. Niektórzy zostali zabili różnymi prostymi narzędziami. Część z tych, których życie oszczędzono, wysłano do sowieckich gułagów. Zniszczono wszystkie buddyjskie klasztory w liczbie około ośmiuset wraz z całym wyposażeniem: książkami, starodawnymi rękopisami, dziełami artystycznymi, meblami. Unicestwiono całą kulturę Mongolii. Ostatnim akordem tych zbrodni była likwidacja komunistycznych „rzeźników”, których oskarżono o naruszenie prawa. Egzekucja katów i zrzucenie na nich winy za eksterminację części narodu miały podobnie jak w Sowietach wybielić lidera, Czojbalsana, czyli „mongolskiego Stalina”. Pozostała jeszcze kwestia formalnej niepodległości.

W 1946 roku rząd chiński (Chang Kai-Sheka) uznał wreszcie niepodległość Mongolii, ale kiedy trzy lata później powstała ChRL, Mao Zedong odmówił powtórzenia tego kroku i dopiero pod naciskiem Stalina wyraził na to zgodę. Faktycznie niepodległa Mongolia stała się dopiero w 1992 roku, kiedy wycofały się z niej ostatnie oddziały armii już wówczas rosyjskiej.

Konkluzja

W Mongolii Stalin przeprowadził eksperyment w postaci podboju i komunizacji kraju należącego do obcej cywilizacji. Sowietyzacja tego kraju została przeprowadzona analogicznie do tego, co robiono w Rosji. Oba kraje zostały zdobyte przez Bolszewików niemal w tym samym czasie i w obu zastosowano te same metody: czystki w partii, usuwanie i zabijanie przywódców mających inny punkt widzenia niż Stalin, eksterminacja całych grup społecznych, likwidacja poprzedniej kultury oraz wywłaszczenie ludzi z ich dobytku. Mongolski eksperyment dostarczył jednocześnie wzoru dla sowietyzacji Europy Środkowo-Wschodniej.

Zaprowadzenie komunizmu w Mongolii nie miało nic wspólnego z jego teorią. W kraju tym nie było niemal przemysłu, nie istniała żadna klasa robotnicza, a tym bardziej warstwa robotników wielkoprzemysłowych. Mongolia to kraj pasterzy i hodowców bydła. W nielicznych miastach, które miały charakter częściowo stały, mieszkali także rzemieślnicy, których „upaństwowienie” w latach 1955–1960 zamknęło ostatecznie proces sowietyzacji Mongolii.

Niemniej Sowieci spotkali także sprzyjające warunki do swojej ekspansji:

• U obu sąsiadów Mongolii w krótkim okresie wybuchły rewolucje, których idee musiały w pewnym stopniu oddziaływać na ten kraj.
• Dla Mongolii walczącej o uniezależnienie się od Chin pomoc Rosji wydawała się potrzebna.
• Istniała ogromna masa ludzi znajdujących się poza obiegiem gospodarczym, żyjącym głównie z danin. Tych ludzi można było przedstawić jako pasożytów społecznych.
• Feudalny system społeczny był kompletnie zamknięty i nie dawał możliwości jakiegokolwiek awansu. Sowieci stworzyli partię komunistyczną z ubogich pasterzy, co zresztą potwierdziło prawidłowość odwrotną od teorii marksistowskiej: im kraj biedniejszy, tym większe są szanse na przeprowadzenie rewolucji komunistycznej.

Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!

Zobacz też:

• Mongolski podbój – największa tragedia Chin;
• Zapiski z krainy stepu;
• Pierwsza wojna opiumowa: "część 1"https://histmag.org/?id=7016, część 2;
• Rewolucja Xinhai i upadek chińskiego cesarstwa;

Bibliografia

• Baabar, Dzieje Mongolii, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2009.
• Tsedendambyn Batbayar, Modern Mongolia, Mongolian Center for Scentic

and Technological Information, Ulaanbaatar 2002.

• Ludwik Bazylow, Historia Mongolii, Ossolineum, Wrocław 1981.
• Włodzimierz Dzwonkowski, Rosja–Chiny–Mongolia w stosunkach dziejowych, Wydawnictwo Instytutu Wschodniego, Warszawa 1937.
• Owen Lattimore, Nomads and commissars, Oxford University Press, New York 1962.
• Witold Michałowski, Testament barona Ungerna, Amber, Warszawa 2001.

--Artykuł został opublikowany pierwotnie na portalu Centrum Studiów Polska–Azja w cyklu „Kartka z kalendarza”

Redakcja: Roman Sidorski--