Akademia Zamojska – „Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”
Akademia Zamojska – zobacz też: Jakim królem byłby Jan Zamoyski?
Jan Zamoyski (domena publiczna). Akademia Zamojska była trzecią uczelnią wyższą w granicach Rzeczypospolitej (zaraz po Akademii Krakowskiej oraz Akademii Wileńskiej). Była również pierwszą w pełni prywatną szkołą wyższą w ówczesnym państwie. Uroczyste otwarcie Akademii miało miejsce 15 marca 1595 roku, choć wytężone prace nad stworzeniem i organizacją szkoły (oraz uczelnianej drukarni) rozpoczęły się już dwa lata wcześniej. Pomysłodawcą i fundatorem Akademii był oczywiście kanclerz i hetman Jan Zamoyski. Swoistym „dyrektorem kreatywnym” tego przedsięwzięcia edukacyjnego był wybitny i obdarzony znacznym uznaniem poeta Szymon Szymonowic.
Celem założenia szkoły było stworzenie dla młodzieży szlacheckiej miejsca, w którym uczniowie i studenci mogliby w przekrojowy sposób nabywać i rozwijać swoją wiedzę z zakresu teologii, prawa polskiego, przedmiotów humanistycznych, nauk filozoficznych czy retoryki. Prace nad zakończeniem budowy Akademii ukoronowane zostały opublikowanym w 1600 roku aktem fundacyjnym. W owym dokumencie Zamoyski określił ramy przyszłego funkcjonowania szkoły, choć do historii przeszło zawarte w nim zdanie, określające pogląd hetmana na edukację: „Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie... Nadto przekonany jestem, że tylko edukacja publiczna zgodnych i dobrych robi obywateli.”
Akademia Zamojska – kadra profesorska
Jan Zamoyski, projektując Akademię, starał się zapewnić swojej uczelni jak najlepszą kadrę naukową. W tym celu polecił on Szymonowi Szymonowicowi skompletowanie listy wybitnych profesorów, działających nie tylko w kraju, ale i zagranicą, oraz o rozpoczęcie starań o „pozyskanie ich” do Akademii. Szymonowic nie działał jednak sam. W czerwcu 1593 poeta dostał od hetmana polecenie, aby w sprawie skompletowania kadry zasięgnąć rady wybitnego myśliciela i pisarza politycznego, Jana Szczęsnego Herbuta.
Szymon Szymonowic (domena publiczna). Już we wrześniu 1593 roku Szymonowic oznajmił hetmanowi listownie, iż znalazł trzech kandydatów godnych sprawować stanowiska profesorów w zamojskiej szkole wyższej. Byli to: Jan Ursinus-Niedźwiedzki, Wawrzyniec Starnigiel oraz Melchior Stefanides. Wszyscy wymienieni uzyskali tytuł magister artium oraz godność doktorów filozofii w Akademii Krakowskiej, jednakże Stefanides oraz Starnigiel przed zatrudnieniem w Zamościu nie mieli za sobą wcześniejszej kariery literackiej. Co innego Ursinus, który w 1592 roku wydał obszerny, bo czterotomowy, podręcznik gramatyki łacińskiej. Innymi uczonymi, jakich chciał pozyskać Szymonowic, byli Adam Burski oraz Fabian Birkowski, późniejszy kaznodzieja królewski, jednak obaj, z przyczyn powiązań z krakowskim środowiskiem naukowym, zmuszeni byli do tymczasowej rezygnacji z oferty hetmana. W późniejszym okresie wspomniany wyżej Adam Burski przyjął w końcu ofertę pracy w Akademii Zamojskiej, dochodząc z czasem do stanowiska rektora placówki.
W dalszym czasie liczebność kadry profesorskiej systematycznie się zwiększała. Sumarycznie w całym okresie istnienia Akademii Zamojskiej (od 1595 do 1784 roku) uczyło w niej co najmniej 225 profesorów, z czego 218 posiadało stopnie naukowe. 172 profesorów i nauczycieli akademickich posiadało doktorat z filozofii (zdobyty w Krakowie, Zamościu lub na innych, często zagranicznych uczelniach), 47 pracowników było doktorami obojga praw, dziewiętnastu doktoryzowało się w naukach medycznych, a 41 uzyskało stopień doktora teologii.
Akademia Zamojska – studenci
Pod względem programowym Akademia Zamojska była nowatorską uczelnią, kształcącą swoich studentów w duchu nowoczesnego humanizmu. Program opracowany przy dużym udziale hetmana Zamoyskiego, zakładał również kształtowanie postaw obywatelskich i przysposobienie młodzieży szlacheckiej do pełnienia przyszłych funkcji państwowych. Kształcenie odbywało się dwustopniowo i trwało łącznie jedenaście lat. Naukę w Akademii Zamojskiej rozpoczynali zazwyczaj siedmioletni uczniowie, których pierwszym zajęciem było przysposobienie pisania i czytania w języku polskim. Po poznaniu ojczystej mowy, młodzi adepci poznawali alfabet łaciński i grecki, a w późniejszym okresie także zasady gramatyczne wymienionych wyżej języków klasycznych.
W klasie drugiej, w której edukacja trwała dwa lata, podstawę programu stanowiło przyswojenie zasad prozodii (metrum) oraz składni łaciny i greki. Jak podaje Adam Andrzej Witusik, uczniowie zajmowali się również lekturą i interpretacją łatwiejszych listów Cycerona oraz autorów greckich. Nauka w trzeciej klasie, również dwuletniej, opierała się na poznawaniu retoryki (na podbudowie antycznej, ale również na przykładach polskich), historii politycznej państw starożytnych oraz historii filozofii.
Polecamy e-book Jakuba Jędrzejskiego – „Hetmani i dowódcy I Rzeczpospolitej”
W sprzedaży dostępne są również druga i trzecia część tego e-booka. Zachęcamy do zakupu!
Po pięciu latach student rozpoczynał studia akademickie, podzielone na siedem tematycznych katedr: matematyki, logiki i metafizyki, filozofii naturalnej i medycyny, elokwencji (retoryki), filozofii moralnej i polityki, prawa powszechnego oraz prawa polskiego. Funkcję kształcenia w szkole wyższej sprawowały w pełni trzy ostatnie katedry.
W gronie studentów i absolwentów uczelni założonej przez Jana Zamoyskiego znajdowało się wielu dowódców wojskowych, polityków czy duchownych. Byli to między innymi: hetman wielki koronny Mikołaj Potocki, wojewoda kijowski i dyplomata Adam Kisiel czy też metropolita kijowski Sylwester Kossow.
Widok fasady Akademii Zamojskiej z 1810 r. (domena publiczna). Dalsze losy
Po śmierci wybitnego założyciela Akademii opiekę nad szkołą przejął syn hetmana, Tomasz Zamoyski. Za jego życia uczelnia przeżywała dobry i stabilny okres. W 1638 roku, po śmierci ordynata, zwierzchność nad placówką objął Jan „Sobiepan” Zamoyski. Od początku swych rządów, aż do połowy XVII wieku – pomimo braków w formalnym wykształceniu – patron sprawował opiekę nad Akademią i starał się dbać o jej rozwój. W 1639 roku rozpoczęto budowę nowego gmachu uczelni, która z powodów finansowych prowadzona była dość opieszale. Trzeci ordynat doprowadził też do zwolnienia szkoły z podatków miejskich. Zabiegał również w Stolicy Apostolskiej o potwierdzenie wcześniejszych, nadanych przez poprzednich biskupów Rzymu, praw.
Od połowy XVII wieku uczeni pracujący w Akademii Zamoyskiej zrezygnowali z prowadzenia samodzielnych badań. Upadek jednostki, powiązany z niestabilną sytuacją ekonomiczno-społeczną całego państwa, postępował. W początkach XVIII wieku Akademia Zamoyska zniżyła się do poziomu „szkoły kolegiackiej”. Pomimo reform przeprowadzanych przez Tomasza Józefa Zamoyskiego oraz Tomasza Antoniego Zamoyskiego, Akademia nie odzyskała swojej wcześniejszej świetności. Po pierwszym rozbiorze istniały przebłyski nadziei na przywrócenie uczelni dawnej pozycji. Zostały one jednak brutalnie zgaszone rosnącym austriackim uciskiem fiskalnym, a także wpływem politycznym na proces nauczania. 19 lipca 1784 roku odbyło się ostatnie zgromadzenie zarządu uczelni. Pomimo braku formalnego aktu rozwiązującego instytucję, Akademia Zamoyska skończyła swoją działalność w znanej wcześniej formie.
Bibliografia:
- Gmiterek Henryk [red. nauk.], W kręgu akademickiego Zamościa, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1996.
- Grzybowski Stanisław, Jan Zamoyski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1994.
- Kochanowski Jan Karol, Dzieje Akademii Zamojskiej (1594-1784), Drukarnia L. Anczyca i spółki, Kraków 1899-1900.
- Łempicki Stanisław, Mecenat Wielkiego Kanclerza. Studia o Janie Zamoyskim, PIW, Warszawa 1980.
- Witusik Adam Andrzej, O Zamoyskich, Zamościu i Akademii Zamoyskiej, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1978.
