Alfonso X Mądry: król Kastylii, który sięgał gwiazd

W bogatej historii Hiszpanii zapisało się wiele momentów, które wpłynęły na dzieje Europy lub nawet świata. W tym roku przypada kolejna ważna rocznica. Hiszpania hucznie celebruje 800-lecie narodzin Alfonsa X Mądrego (El Sabio). Obchody rozpoczęły się 23 listopada 2021 roku i trwają równo rok. Postać kastylijskiego władcy ponownie odżyła. Życie Alfonso oraz jego dorobek intelektualny stały się tematem książek biograficznych, programów radiowych i telewizyjnych, artykułów prasowych oraz oczywiście wystaw muzealnych.

Największa i najważniejsza wystawa poświęcona królowi Alfonso odbywa się w Muzeum Santa Cruz w Toledo. Musiało być to Toledo. W tym mieście władca przyszedł na świat i przez całe życie chętnie do niego powracał. Organizował w nim życie intelektualne Kastylii, stworzył pierwszy system prawniczy i uprzywilejował język kastylijski, który w okresie jego panowania zaczął wypierać łacinę.

Alfonso jak Leonardo da Vinci

Hiszpanom zdarza się porównywać Alfonso do Leonarda da Vinci. Kastylijski władca był wizjonerem wyprzedzającym swoją epokę, a niektórzy nawet twierdzą, że Renesans rozpoczął się 200 lat wcześniej, właśnie w Toledo za rządów Alfonso X Mądrego. Jego podejście do kwestii nauki, religii i kultury zupełnie odbiegało od modelu, który panował wówczas na europejskich dworach. Król był zwolennikiem tolerancji religijnej i chętnie przyswajał wiedzę z dzieł żydowskich i arabskich.

Co prawda, Toledo po konkwiście w VIII wieku pozostało pod wpływami arabskimi, dlatego naturalnym zjawiskiem była styczność z arabską literaturą i sztuką. Traktaty w języku arabskim znajdowały się w królewskich archiwach i bibliotekach, więc Alfonso miał do nich pełen dostęp. Podobnie było z dziełami żydowskich uczonych.

Siedziba Museo de Santa Cruz mieści się w jednym z najpiękniejszych budynków Toledo. „Podróż w czasie” rozpoczyna się od wprowadzenia w epokę, w której żył Alfonso X El Sabio. Poznajemy tło historyczne i dowiadujemy się o wydarzeniach z średniowiecznego Toledo i Kastylii. Wystawę zwiedzam z Juanem Luisem Alonso Oliva, licencjonowanym przewodnikiem po mieście i autorem książki „Toledo Secreto”. Juan to znawca historii miasta i właściciel Rutas de Toledo, firmy specjalizującej się w profesjonalnym oprowadzaniu po Toledo.

To ważny dla Hiszpanów król, a dla nas, „toledanos”, duma że urodził się i wiele lat mieszkał w Toledo. Chociaż nie całe życie.

W średniowiecznej Hiszpanii dwór królewski często się przemieszczał, a i okres rekonkwisty nie sprzyjał przebywaniu w jednym miejscu. Stąd, mimo że Toledo mianuje się pierwszą stolicą Kastylii (a później Hiszpanii), to wiele innych ważnych miast również rości sobie prawa do tego tytułu.

Wystawa w Muzeum Santa Cruz w Toledo przyciąga uwagę, ponieważ prezentowane są tam zabytki z całej Hiszpanii. Większość z nich to oryginały z czasów Alfono X El Sabio. Ekspozycję podzielono na poszczególne etapy z życia króla. Celem wystawy jest ukazanie zwiedzającym spuścizny, jaką pozostawił po sobie monarcha, ale odnosi się ona również do realiów epoki, w której przyszło mu żyć i tworzyć. Historycy jednak do dziś nie potrafią rozstrzygnąć, czy oświecony monarcha sam spisywał swoje dzieła, czy zlecał to zadanie grupie uczonych. W każdym razie jedno jest pewne – Alfonso skupiał się na rozwoju bardzo wielu dziedzin nauki. Na wystawie nie zabraknie także wątków rodzinnych, jak i nawiązań do ukochanego miasta króla – Toledo. Obserwator odwiedzający muzeum Santa Cruz może na krótką chwilę powrócić do średniowiecznej Hiszpanii.

Toledo za życia Alfonso X Mądrego

Toledo w Hiszpanii jest promowane jako „la ciudad de las tres culturas”, czyli miasto trzech kultur, a konkretniej trzech religii. W stosunkowej harmonii żyli w nim Żydzi, katolicy i muzułmanie. Ta fraza nie do końca oddaje ówczesną sytuację, gdyż dzielnice Toledo były wydzielone dla wyznawców każdej z tych religii. Czasami miały miejsce spięcia na tle wyznaniowym, ale nie dochodziło do samosądów lub nagonek, które 100 lat po śmierci króla Alfonso stały się codziennością, a za czasów rządów Izabeli I Kastylijskiej osiągnęły swoje apogeum.   

Narodziny w Toledo

23 listopada 1221 roku w konwencie Santa Fe narodził się przyszły władca Kastylii oraz Leonu. Alfonso przyszedł na świat w mieście znanym z wielokulturowości, międzynarodowości i naukowej pasji. Od najmłodszych lat miłował się w czytaniu książek. Intrygowały go zbiory biblioteczne oraz archiwalne, do których jako następca tronu posiadał pełen dostęp. Jego ojcem był Ferdynand III zwany Świętym, który całe swoje życie poświęcił na walkę z Maurami. W kluczowym okresie rekonkwisty zdobył Ubede, Jaén, Murcję i zmusił muzułmańskiego władcę Grenady do hołdu wasalnego. Połączył Kastylię i Leon pod jednym berłem i od tej pory on i inni władcy tych księstw mianowali się królami Kastylii i Leonu. W 1249 roku poślubił  Joannę Aragońską – córkę króla Aragonii, Jakuba I Zdobywcy. Wpływ koneksji rodziców i dziadka umocnił pozycję młodego infanta.

Podboje i tłumaczenia

1 czerwca 1252 roku nastąpiła koronacja Alfonso X El Sabio. Infant przejął dowództwo nad operacjami wojskowymi na południu. W tym samym roku, nowy hiszpański władca spotkał się w Toledo z posłańcami króla Murcji Ibn Huda, który zwrócił się do niego z prośbą o pomoc w załagodzeniu wewnętrznych napięć w swoim królestwie.  W Alcaraz podpisali traktat, który umożliwił Alfonso wjazd do Murcji wraz z początkiem maja. 

W kolejnym roku Alfonso zasygnował traktat z Almizra, który miał uregulować granice ekspansji w Andaluzji i stosunki między Koroną Kastylii a Koroną Aragonii. W 1245 roku rozpoczęła się kampania  w Murcji wraz z podbojem Kartageny, a w roku 1246 Alfonso wraz ojcem brali udział w oblężeniu  Jaén.  W 1248 roku nastąpił podbój Sewilli. Zainteresowania kastylijskiego władcy jednak były zwrócone w zupełnie innym kierunku niż wojna.

Polecamy e-book Antoniego Olbrychskiego – „Pojedynki, biesiady, modlitwy. Świat średniowiecznych rycerzy”:

W tym czasie Alfonso zafascynował się tekstami w języku arabskim, zlecił tłumaczenie Calila e Dimna (zbiór opowiadań) i Lapidarium. W Toledo od 1135 roku funkcjonowała szkoła tłumaczy. Założył ją arcybiskup Rajmund I de Sauvetât. Miejsce to jednoczyło uczonych trzech wyznań. Chrześcijanie, muzułmanie oraz Żydzi wspólnie prowadzili badania nad językiem w tym niezwykłym oraz sławnym na całą Europę ośrodku naukowym. Instytucja na nowo rozwinęła się w okresie panowania Alfonso X Mądrego. Wówczas tłumaczenia zostały ukierunkowane na język „castellano”, czyli kastylijski, który zastąpił uniwersalnie stosowaną w przekładach łacinę. Niektóre teksty zachowały się do dzisiaj w archiwach Toledo, a sama szkoła tłumaczy w hiszpańskiej historiografii jest postrzegana jako jedno z najwybitniejszych osiągnięć intelektualnych średniowiecza.

Alfonso X El Sabio: wizjoner z Toledo

Alfonso cenił miejsce, w którym przyszedł na świat i chętnie do niego powracał. Jako władca przyczynił się do rozwoju Toledo – inwestował w miasto, nadawał mu przywileje miejskie i jako gorliwy katolik otaczał opieką i finansowo wspierał katedrę oraz zakony. W tym miejscu również przez lata prowadził swoje badania astrologiczne i astronomiczne. Fascynowała go starożytność oraz badania nieba prowadzone w Aleksandrii przez Ptolemeusza (ok. 100–168). Naukowa pasja stała się więc impulsem do własnych studiów nieboskłonu, a położenie geograficzne Toledo sprzyjało obserwacjom gwiazd. W końcu miasto było usytuowane w górach Montes de Toledo na wysokości 1300 m n.p.m. Z tego powodu Alfonso powołał grupę uczonych, którzy mieli za zadanie obserwować położenie ciał niebieskich.

Ich praca przyczyniła się do powstania tablic alfonsyńskich. Były to tablice astronomiczne, które zawierały dane liczbowe służące do określenia pozycji Słońca, Księżyca, planet i konstelacji. W średniowieczu poszukiwano parametrów geometrycznych i modeli zaproponowanych przez Ptolemeusza. Z czasem obliczenia zawarte w tablicach poszerzono o elementy matematyczne Almagesta z Indii, a także o wkład naukowców muzułmańskich z Raqa, Bagdadu i al-Andalus. Tablice alfonsyńskie stworzono w Toledo w latach 1263–1272 przez dwóch żydowskich astronomów – Iszaka ibn Sa'ida i Jehudy ibn Mole. W Europie zyskały one status tablic referencyjnych, który utrzymał się aż do XVI wieku.

Tablice alfonsyńskie dotarły do najważniejszego ośrodka edukacyjno-naukowego Europy Centralnej, czyli do Akademii Krakowskiej, gdzie zakupił je Mikołaj Kopernik. Stanowiły one opokę dla wielkiego astronoma, który intensywnie korzystał z tablic w trakcie prowadzenia badań i obliczeń matematycznych. W Domu Mikołaja Kopernika w Toruniu można zgłębić wiedzę na temat tablic alfonsyńskich oraz ich wkładu w rozwój astronomii.  

Alfonso X Mądry: człowiek wielu pasji

Alfons X El Sabio jako jeden z pierwszych średniowiecznych monarchów zainteresował się problemami ekologii. Ustanowił wiec prawo chroniące przyrodę. Szczególną troską darzył tereny górskie oraz lasy, dlatego wprowadził kary dla podpalaczy i osób bezprawnie ścinających drzewa.  Zajął się również kontrolą polowań i rybołówstwa w rzekach. Te działania, które dziś odbieramy jako świadomość ekologiczną, wówczas nosiły znamiona pragmatyzmu. Alfonso X dostrzegał w zasobach dostarczanych przez naturę wyłącznie fundamentalny gwarant dobrobytu dla swoich poddanych.

Między 26 czerwca 1256 a 28 sierpnia 1265 roku Alfonso X Mądry zlecił najlepszym kastylijskim prawnikom stworzenie traktatu pt. „Las Siete partidas” (Siedem gier), który regulowałby prawo w państwie, zwłaszcza w czasach konfliktu. W końcu sytuacja polityczna w okresie panowania Alfonso wiązała się z nadal trwającą rekonkwistą. Dotykał on zagadnień związanych z działaniami wojennymi, takimi jak: obowiązek służby wojskowej, prowadzenie wojny na lądzie i morzu oraz obrona zamków i twierdz. Ordynacje dotyczyły również bitew i oblężeń, powszechnego obowiązku obrony króla i jego zamków, obrony kraju, militarnego wsparcia władcy w sytuacji defensywy, jak i ofensywy, a także prawa dotyczącego rycerzy i wojny na morzu.  

Oprócz nauki, pasją Alfonso X El Sabio była także muzyka, którą kochał i dobrze poznał od strony technicznej. Na dworze królów kastylijskich zachowały się liczne instrumenty i można było posłuchać tam najpiękniejszych europejskich utworów. Wówczas powstał również zbiór 420 pieśni, znany pod nazwą „Cantigas de Santa Maria”, spisany wraz z notacją muzyczną w języku galicyjsko-portugalskim (galego medival). Król przez pewien okres swojego życia przebywał w Galicji i prawdopodobnie posługiwał się językiem galego. Zainteresowania względem kultury i językoznawstwa przyczyniły się do nowego nurtu w muzyce. Alfonso wspierał ojczystą kulturę, ale czerpał inspirację także z kultury arabskiej i muzyki jidish.

Ponadto Alfonso X Mądry był miłośnikiem szachów. Pasja do tej strategicznej i wymagającej rozrywki przyczyniła się do stworzenia przez Alfonso pierwszego na świecie manuskryptu opisującego grę w szachy klasyczne, który powstał w 1283 roku. W zbiorze pojawiły się również opisy innych gier, takich jak warcaby, kości, szachy nieortodoksyjne oraz gier tablicowych, których rozgrywka opierała się na rzucie kośćmi.

Alfonso X Mądry: słaby polityk?

Wśród politologów i historyków trwa spór o skuteczność rządów Alfonso X El Sabio. Czy był on słabym politykiem? Czy może czas jego panowania przypadł na okres nieciekawy i regresywny, w którym po prostu nie zdołał się wykazać? Zwłaszcza, że w porównaniu z dokonaniami swojego ojca lub jego poprzednika Alfonso VI, który zawzięcie walczył z muzułmanami i odzyskał z ich rąk wiele ziem (w tym Toledo), zasługi Alfonso X Mądrego na polu wojenno-politycznym są praktycznie niezauważalne. Być może król-naukowiec z pełną świadomością skupił się jedynie na rozwoju umysłowym, zupełnie bagatelizując inne aspekty swojej władzy?

Alfonso X El Sabio: spuścizna

Historia Hiszpanii współczesnym kojarzy się z widmem Świętej Inkwizycji, prześladowaniem innowierców i brakiem tolerancji. Nie była to jednak Hiszpania Alfonso X El Sabio, który głosił idee pojednania z Żydami i muzułmanami. Był człowiekiem wszechstronnie wykształconym i otwartym na inne kultury, które mogły wiele wnieść w dziedziny nauki i sztuki. Właściwie dzisiejsza Hiszpania odpowiada ideom przyświecającym średniowiecznemu monarsze. To, co Alfonso pragnął osiągnąć w XIII wieku, zmaterializowało się teraz. Współczesna Hiszpania jawi się jako kraj otwarty, tolerancyjny i wielokulturowy.

Polecamy e-book Kacpra Nowaka – „Konkwista. W imię Boga, złota i Hiszpanii”

Źródła

• Alfonso X El Sabio: El legado de un rey precursor – wystawa, Muzeum Santa Cruz, Toledo, [dostęp: 27.07.2022] .
• Oliva Juan Luis Alonso, Breve biografía de Alfonso X “el Sabio”, el rey de Castilla y de León nacido en Toledo, [dostęp: 27.07.2022].

Redakcja: Natalia Stawarz