Bękarty wojny (reż. Quentin Tarantino) – recenzja i ocena filmu
Daniel Mendelsohn w recenzji opublikowanej w Newsweeku pisze, że Tarantino throws elements of both the war movie and the Western into his directorial blender and hits “purée”. Bękarty wojny to kompletne pomieszanie stylów i gatunków: znajdziemy tam elementy kryminału, filmu wojennego, nawiązania do schematów fabularnych popularnych wojennych produkcji takich jak Parszywa Dwunastka, Złoto dla zuchwałych, Kompania Braci czy włoska produkcja z 1978 roku zatytułowana The Inglorious Bastards.
Pierre Sorlin, emerytowany profesor socjologii mediów audiowizualnych na Sorbonie, który należy do pionierów badania związków filmu i historii tak charakteryzuje źródła amerykańskiej świadomości historycznej: wielokrotnie zwracano uwagę, że skłonność Amerykanów do postrzegania własnej historii jako serii obrazów wyjętych z kina tworzy praktycznie nieprzekraczalną barierę, poprzez którą trudno dostrzec zdarzenia w weryfikowalnych kategoriach historycznych. O ile większość amerykańskich filmów wojennych mniej lub bardziej stara się spełniać przynajmniej podstawowe wymogi historyczności, Tarantino nie przejmuje się nimi wcale. Dotyczy to nie tylko historycznych realiów politycznych czy militarnych, ale też samej konstrukcji bohaterów – nierealnych, papierowych, udziwnionych. Czy taka jest podstawa współczesnej świadomości historycznej?
Papierowi naziści
Niniejsza recenzja została pierwotnie opublikowana jako Bękarty wojny – prawdziwe purée z historii na stronach serwisu „Historia i media” objętego stałym patronatem „Histmaga”. Manhola Dargis w recenzji Bękartów zamieszczonej w NYT pisze o kreskówkowych nazistach, którzy zapełniają fabułę filmu: Cartoon Nazis are not new to the movies, and neither are fascinating fascists, as evidenced by Ralph Fiennes’s Oscar-nominated turn in “Schindler’s List.” Unlike those in “Schindler’s List,” Mr. Tarantino’s Nazis exist in an insistently fictional cinematic space where heroes and villains converge amid a welter of movie allusions. He’s not making a documentary or trying to be Steven Spielberg: Mr. Tarantino is really only serious about his own films, not history. To radykalne odsłonięcie potencjału estetyzacji historii, jaką niesie ze sobą kino: ileż to razy w wojennych produkcjach główni bohaterowie wychodząc bez szwanku z największych opresji nie wyglądali wcale na zmęczonych, byli wciąż dobrze ubrani i mieli siłę do dalszej walki? Ile razy inscenizacje bitew (choćby słynna scena z Czasu Apokalipsy) były raczej artystyczną impresją niż historyczną relacją?
Tymczasem Tarantino nawet nie udaje, że chodzi mu o estetyczny efekt, kiedy z takim pietyzmem relacjonuje już na początku filmu wizytę we francuskim domu pułkownika Landa – niemieckiego oficera tropiącego Żydów. Zresztą pięknych niemieckich mundurów zobaczyć można w filmie bardzo wiele. Czy zdajemy sobie sprawę z siły estetycznego przyciągania zła?
Film i Holocaust
Kolejnym wątkiem relacji między filmem a historią – który można podnieść w kontekście projektu Tarantino – jest sprawa przedstawiania (obrazowania) Zagłady. W Bękartach nie mamy na szczęście żadnych historycznych nagrań dokumentujących Holocaust – ich użycie byłoby na pewno nieetyczne. Mamy za to fabułę, której istotnym tłem jest właśnie Holocaust. Jego zło możemy jednak dostrzec tak naprawdę tylko w jednej scenie – tuż na początku filmu, kiedy to żołnierze pułkownika Landa zabijają ukrywających się pod podłogą domu Żydów. Im dalej rozwija się historia, tym bardziej Żydzi z bezbronnych ofiar stają się krwawymi oprawcami, mordującymi w wymyślny sposób niemieckich żołnierzy. Końcowa scena – spalenie żywcem nazistowskich przywódców w niewielkim paryskim teatrze – może być odebrana jako nawiązanie wprost do Całopalenia, Holocaustu (gr. holókaustos – spalony w całości).
Na problem ten zwraca uwagę przywoływany już Daniel Mendelsohn: The problem is that the movies aren’t real life, and this is where Tarantino, with his video-store vision of the world, gets into trouble. Controversies about the uses of Jewish suffering in World War II in popular entertainment—no matter how innocently such entertainment may be intended—go back at least as far as Mel Brooks’s “The Producers” in 1968, and exploded once again in 1997 when Roberto Benigni’s concentration-camp comedy, “Life Is Beautiful”, came out. It’s possible that at least some of the discussion of Inglourious Basterds will focus on the appropriateness (or inappropriateness) of using the Holocaust, even tangentially, as a vehicle for a playful, postmodern movie that so feverishly celebrates little more than film itself.
Mendelsohn przywołuje też odczucie, które podświadomie pojawiać się może wśród widzów filmu, świadomych nazistowskich zbrodni II wojny światowej i mających do nich emocjonalny stosunek. Mówi o the visceral pleasure of revenge – bardzo sensualnej przyjemności zemsty. Uczucie zemsty wynika z prostego odwrócenia historycznego schematu: u Tarantino to Niemcy stają się prześladowanymi Żydami: In history, Jews were repeatedly herded into buildings and burned alive (a barbarism on which the plot of another recent film, The Reader, hangs); in Inglourious Basterds, it’s the Jews who orchestrate this horror. In history, the Nazis and their local collaborators made sport of human suffering; here, it’s the Jews who take whacks at Nazi skulls with baseball bats, complete with mock sports-announcer commentary, turning murder into a parodic “game.” And in history, Nazis carved Stars of David into the chests of rabbis before killing them; here, the “basterds” carve swastikas into the foreheads of those victims whom they leave alive.
Obraz zamiast faktu
Nowy film Tarantino jest jednocześnie hołdem, nawiązaniem – ale i zaprzeczeniem całego gatunku filmów historycznych. Oglądając uważnie Inglourious Basterds dostrzec można największe wady tego gatunku, zauważyć, na jakich zasadach budowana jest filmowa gra z historią. Bękarty wojny zwiastują historię pozbawioną faktów i politycznych czy moralnych interpretacji. W przeszłości liczą się już tylko obrazy i emocje, które wywołać mogą historyczne postaci czy wydarzenia. To idealny produkt dla ahistorycznego społeczeństwa funkcjonującego w kulturze masowej, podobnie jak są nim – w polskim kontekście – muzeum Hansa Klossa w Katowicach czy niektóre formy upamiętniania Powstania Warszawskiego (np. nowy projekt Tomasza Bagińskiego “Hardkor 44″).
