Bunkry: betonowa historia Albanii [ZDJĘCIA]

Historia bunkrów w Albanii to materializacja paranoi jednego satrapy i jego świty. Komunistyczny dyktator, Enver Hodża, prowadził politykę zdystansowaną nawet wobec ideologicznych sojuszników. Jeszcze w latach 40. XX wieku zerwał relacje z Jugosławią, kilkanaście lat później Hodża ochłodził stosunki ze Związkiem Radzieckim, by w latach 70. doprowadzić także do załamania się relacji z Chinami.

Bunkry w Albanii: symbol „republiki paranoi”

Albania była państwem skrajnie odizolowanym. Z jednej strony blisko znajdowały się państwa wchodzące w skład Sojuszu Północnoatlantyckiego (Grecja, Włochy), z drugiej kraje boku wschodniego, z którymi Albania pozostawała poróżniona. D. Veizaj, G. Islami oraz A. Maliqari system polityczny w Albanii żartobliwie, ale jednocześnie bardzo trafnie określili mianem „republiki paranoi”. W takiej rzeczywistości, na przełomie lat 60. i 70 XX wieku rozpoczęto program budowy sieci bunkrów. W kraju, w którym podtrzymywana była atmosfera strachu i zagrożenia przed atakiem nieprzyjaciela, takie przedsięwzięcie znajdowało uzasadnienie. Przyjmuje się, że bezpośrednim impulsem do budowy sieci bunkrów rozsianych po Albanii, była inwazja wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację (1968).

W kolejnych dwóch dziesięcioleciach powstało łącznie około 175 tysięcy bunkrów (choć niektóre źródła podają nawet liczbę 400 tysięcy). Lokowano je przede wszystkim wokół granicy z Jugosławią i Grecją, wzdłuż wybrzeża oraz w centrum kraju w okolicach stołecznej Tirany. Bunkry budowano przede wszystkim w okolicach infrastruktury wojskowej, głównych dróg, miast i linii brzegowej.

Najczęściej były to konstrukcje niewielkich rozmiarów (3 metry średnicy), zwane „QZ” od Qender Zjarri. Wykonywano je ze wzmocnionego betonu. Wyprodukowane wcześniej prefabrykaty, składano już na miejscu. Za sprawą półokrągłej kopuły miały one kształt przypominający nieco grzyba. W środku mieściło się do dwóch osób. Większe konstrukcje znane są jako „PZ” od Pike Zjarri. Ich średnica wynosiła już około 8 metrów, dzięki czemu w środku mogło przebywać więcej osób. 

Warto pamiętać, że wspomniane bunkry przewidziane były przede wszystkim jako pozycje strategiczne podczas obrony, a nie w celu ochrony ludności cywilnej. Zgodnie bowiem z ówczesną doktryną polityczną, w razie ataku na państwo, wdrożona miała zostać koncepcja powszechnej obrony, którą realizować mieli przeszkoleni cywile. Dla niebroniących kraju mieszkańców przewidziano inne wersje bunkrów, mogące pomieścić nawet setki osób – te konstrukcje wznoszono przede wszystkim w obrębie miast. Osobno warto wspomnieć też bunkry o specjalnym przeznaczeniu – dla notabli politycznych lub w celach magazynowych dla sprzętu strategicznego.

Plany „bunkryzacji” Albanii zakładające budowę ponad 220 tysięcy obiektów przerwała śmierć Envera Hodży w 1985 roku. Albańskie bunkry „przeżyły” nie tylko czasy swoich pierwszych budowniczych, ale też cały system. Wraz z upadkiem bloku wschodniego i zmianami systemowymi w samej Albanii, bunkry straciły swoje dotychczasowe znaczenie (zarówno militarne jak i propagandowe). Wiele z nich zyskało jednak nowe życie, a same konstrukcje obronne stały się jednym z symboli kraju otwierającego się na turystów.

Albania: gdzie zobaczyć bunkry współcześnie?

Odwiedzając Albanię trudno nie natknąć się na żaden ze słynnych bunkrów. Znajdują się one w kluczowych i uczęszczanych miejscach. Zobaczymy je podczas spaceru po centrum Tirany, ale też po drodze do jednej z bardziej atrakcyjnych albańskich plaż (Dhërmi niedaleko Wlory). Przy prawie każdej ważniejszej drodze, na placach, na wzgórzach – krótko mówiąc wszędzie. Podróżując po Albanii można bawić się w „Gdzie jest bunkier?”, parafrazując słynną brytyjską serię książek z zagadkami dla dzieci. Choć w przeciwieństwie do „Gdzie jest Wally”, bunkry można znaleźć zdecydowanie szybciej.

Część z nich doczekała się rewitalizacji (np. bunkry w parkach w centrum Tirany), niektóre typu „PZ” przerobiono nawet na hotele, bary i restauracje. Mniejsze, „QZ” często są malowane krzykliwymi kolorami, a niekiedy adaptowane jako dodatkowa przestrzeń dla funkcjonującego otoczenia (np. w parkach czy jako część restauracji). Dwie z tego typu konstrukcji zostały przerobione na muzeum i centrum sztuki współczesnej.

W Bunk’Art 2, znajdującym się w centrum Tirany, dawnym schronie atomowym ministerstwa spraw wewnętrznych, mieszczą się dziś intrygujące wystawy, które pozwalają poznać charakter i skalę opresji w komunistycznej Albanii. Niezależnie od wystaw, duże wrażenie robi sama podziemna konstrukcja, na którą składają się aż 24 pomieszczenia, do których wchodzi się wąskimi korytarzami przez grube stalowe drzwi.

Choć Albania ma bardzo bogatą ofertę dla miłośników historii, to z jakichś przyczyn szczególną popularnością cieszą się akurat bunkry. Zapewne wynika to z ich dostępności i szokującej zwłaszcza turystów z Europy Zachodniej historii, jaka się za nimi kryła.

Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!

Bibliografia:

Netografia:

www.bunkart.al www.heritage.arch.cam.ac.uk www.bbc.com

Literatura:

F. Lasserr, M. Bennett, E. Arapi, Bunker Mentalities: The Shifting Imaginaries of Albania’s Fortified Landscape - Borders in Globalisation Review, „Borders in Globalization Review” v. 3(2), 2022, s. 66-76

E. Luca, Re-use and Revitalization of Military Bunkers in the Albanian Riviera, 2017.

D. Veizaj, G. Islami, A. Maliqari, Albanian bunkers. Modern fortifications built in socialism, „Defensive Architecture of the Mediterranean” v. 11, 2020, s. 1009-1016.