Gen. Antoni Chruściel „Monter” – dowódca powstania warszawskiego

Gen. Antoni Chruściel „Monter” – zobacz też: Powstanie Warszawskie w liczbach [infografika]

Antoni Chruściel w mundurze majora strzelców podhalańskich, przed 1929 r.)domena publiczna).

Przyszedł na świat w Gniewczynie Łańcuckiej na Podkarpaciu. Był synem rolnika i wójta gminy Gniewczyna, Andrzeja, oraz Katarzyny z domu Słysz. Uczęszczał do szkoły w Gniewczynie Łańcuckiej, później kształcił się w Przeworsku. We wrześniu 1908 r. rozpoczął naukę w Cesarsko-Królewskim Gimnazjum w Jarosławiu, którą ukończył z wyróżnieniem 28 czerwca 1914 r. Od kwietnia 1912 r. należał do Koła Zawierzaków i był członkiem tajnej drużyny skautowej im. Dyonizego Czachowskiego (późniejszej Polskiej Drużyny Strzeleckiej). Wraz z chwilą wybuchu I wojny światowej Chruściel wstąpił do kompanii strzeleckiej organizowanej w Przeworsku przez ppor. Henryka Bigoszta. Wg karty ewidencyjnej 42. Pułku Piechoty 18 sierpnia 1914 r. wstąpił do Legionu Wschodniego, polskiej formacji ochotniczej, której celem była walka z Rosją u boku Austro-Węgier. W szeregach Legionu służył do 25 września 1914 r. Po jego rozwiązaniu został wcielony do armii austro-węgierskiej. Początkowo pełnił służbę w 20. Pułku Piechoty, następnie został przeniesiony do 90. Pułku Piechoty.

Od 26 września 1914 r. do 1 marca 1915 r. kształcił się w szkole podoficerskiej. 2 marca 1915 r., czyli dzień po ukończeniu szkoły podoficerskiej, został skierowany na trzeci turnus do Szkoły Oficerów Rezerwy X Korpusu w Bazinie. Turnus ten trwał do 1 maja 1915 r. W latach 1915-1918 pełnił kolejno funkcje: dowódcy plutonu, instruktora w szkole podoficerskiej, dowódcy plutonu i kompanii, instruktora rekrutów oraz dowódcy 11. i 12. Kompanii 90. Pułku. 25 października 1915 r. Chruściel został awansowany do stopnia chorążego, następne awanse otrzymał kolejno 1 sierpnia 1916 r. (na stopień podporucznika) i 1 sierpnia 1918 r. ze starszeństwem od 1 listopada 1918 r. (na stopień porucznika).

W listopadzie 1918 r., razem z 90. Pułkiem Piechoty, por. Chruściel przybył do Jarosławia. 4 grudnia 1918 r. w stopniu porucznika wstąpił jako ochotnik do Wojska Polskiego. Był przydzielony na stanowisko dowódcy 5. kompanii 14. Pułku Piechoty. Ze wspomnianym pułkiem, utworzonym na bazie byłego 90. pp., brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej oraz polsko-bolszewickiej. 1 kwietnia 1920 r. Chruściel został zatwierdzony na stopień kapitana ze starszeństwem od 1 czerwca 1919 r.

Antoni Chruściel w mundurze PSZ na Zachodzie, 1945 (domena publiczna).

W okresie II RP rozwijał karierę wojskową, równolegle studiując przez trzy lata na Wydziale Prawno-Historycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (tam 6 września 1923 r. uzyskał absolutorium). 17 października 1923 r. kpt. Chruściel został przydzielony do Korpusu Kadetów nr 1 we Lwowie, gdzie od 10 grudnia 1923 r. był dowódcą 2. kompanii. 12 lipca 1924 r. zawarł związek małżeński z Walerią Strońską, z którą miał później dwie córki – Kazimierę Wandę (rocznik 1925) i Jadwigę Zofię (rocznik 1928). 1 września 1924 r. mianowano go dowódcą 3. kompanii. Od września do 15 grudnia 1925 r. kpt Chruściel kształcił się na kursie dla kapitanów w Rembertowie. 2 stycznia 1926 r. objął dowództwo 4. kompanii Korpusu Kadetów nr 1. Trzy miesiące później, 3 maja 1926 r. został awansowany na stopień majora ze starszeństwem od 1 lipca 1926 r. 31 maja 1927 r. przeniesiono mjr Chruściela do 6. Pułku Strzelców Podhalańskich w Stryju, gdzie objął on stanowisko dowódcy II batalionu. 17 czerwca 1927 r. stawił się w pułku, a 2 lipca objął wspomniane dowództwo batalionu.

W trakcie służby w 6. PSP. mjr Chruściel ukończył kurs sztabowy w Toruniu, był członkiem komisji powołanej do opracowania albumu pamiątkowego DOK X oraz wykładał na kursach szkoleniowych dla kadry zawodowej. W latach 1929-1931 studiował w Wyższej Szkole Wojennej w Warszawie. Od września 1931 do października 1934 r. był wykładowcą w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. 1 stycznia 1932 r. został awansowany do stopnia podpułkownika. Od października 1934 do grudnia 1936 r. ppłk Chruściel był wykładowcą taktyki w WSWoj. oraz wchodził w skład kierownictwa ćwiczeń przy 21. Pułku Piechoty. Od stycznia 1937 do lutego 1938 r. pełnił funkcję zastępcy dowódcy 40. Pułku Piechoty we Lwowie. W lutym 1938 r. objął dowództwo 82. Syberyjskiego Pułku Strzelców im. Tadeusza Kościuszki, stacjonującego w Brześciu nad Bugiem. W tym czasie został odznaczony Medalem „Za długoletnią służbę”.

Antoni Chruściel (w środku) w trakcie powstania warszawskiego (domena publiczna).

W trakcie kampanii 1939 r. dowodził 82. SPS, wchodzącym w skład Armii „Łódź”. Pułk brał udział w walkach obronnych na odcinku między Kochlewem a Bobrownikami, następnie w dniach 4-5 września 1939 r. toczył zacięte walki pod Szczercowem, by od 13 września wycofywać się w kierunku Twierdzy Modlin i tam kontynuować walki z Niemcami do 28 września 1939 r. Po kapitulacji Modlina został osadzony w obozie jenieckim KL Soldau w Działdowie, z którego został zwolniony miesiąc później. Od kwietnia 1940 r. działał w konspiracji, w szeregach Związku Walki Zbrojnej. Od czerwca do października 1940 r. pełnił funkcję szefa Wydziału III Komendy (taktyczno-wyszkoleniowego) Okręgu Warszawa-Miasto ZWZ. W październiku 1940 r. objął stanowiska Szefa Sztabu i zastępcy Komendanta Okręgu, płk Zdzisława Zajączkowskiego, które piastował do maja 1941 r.

Polecamy e-book Darii Czarneckiej – „Przewodnik po Polskim Państwie Podziemnym 1939-45”

Następnie ppłk Chruściel objął po płk. Zajączkowskim stanowisko Komendanta Okręgu, które piastował do wybuchu powstania warszawskiego. W czasie okupacji posługiwał się nazwiskami Kaliński, Rzeczyca i Andrzej Smalawski oraz używał pseudonimów „Adam”, „Cięciwa”, „Dozorca”, „Konar”, „Madej”, „Monter”, „Nurt”, „Ryż”, „Sokół” i „X”, z których najbardziej znanymi były „Monter” i „Nurt”. Mieszkał w Warszawie przy ulicach Grochowskiej, Spacerowej, Belwederskiej, Polnej i Grzybowskiej. 10 sierpnia 1942 r., na mocy rozkazu Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego, ppłk Chruściel otrzymał awans na stopień pułkownika. Pod koniec 1942 r., na polecenie dowódcy Armii Krajowej, gen. bryg. Stefana Roweckiego „Grota”, nawiązał kontakt z żydowską konspiracją działającą na terenie getta warszawskiego.

Tablica pamiątkowa na domu dochodowym Pocztowej Kasy Oszczędności w Warszawie, w którym Antoni Chruściel 31 lipca 1944 podpisał rozkaz o rozpoczęciu powstania warszawskiego (fot. Jolanta Dyr, CC BY-SA 3.0).

31 lipca 1944 r., na wniosek płk Chruściela, Komendant Główny AK, gen. Tadeusz Bór-Komorowski wyznaczył termin rozpoczęcia powstania warszawskiego na godzinę 17:00 dnia 1 sierpnia 1944 r. Płk Chruściel był dowódcą całości sił powstańczych walczących w Warszawie. 14 września 1944 r., rozkazem Naczelnego Wodza gen. Kazimierza Sosnkowskiego, awansował na stopień generała brygady. Od 20 września 1944 r. dowodził Warszawskim Korpusem AK, w którego skład wchodziły trzy dywizje piechoty: 8., 10. i 28. Po kapitulacji powstania gen. „Monter” poszedł do niewoli niemieckiej. Od października 1944 do lutego 1945 r. przebywał w obozie jenieckim Langwasser k. Norymbergi, w lutym 1945 r. przeniesiono go do obozu Colditz, położonego w okolicach Lipska.

Po wyzwoleniu obozu Colditz przez Amerykanów w maju 1945 r. gen. Chruściel wyjechał do Wielkiej Brytanii. Od lipca do września 1945 r. pełnił funkcję zastępcy Szefa Sztabu Głównego Polskich Sił Zbrojnych do Spraw Wojska. W okresie od września 1945 do listopada 1947 r. kolejno piastował stanowiska zastępcy Szefa Sztabu Głównego PSZ ds. Ogólnych, szefa Głównej Komisji Likwidacyjnej PSZ oraz inspektora Komisji Likwidacyjnej. Od marca 1947 r. był członkiem Rady Naczelnej Koła Armii Krajowej. W 1948 r., po demobilizacji Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, gen. Chruściel pozostał na emigracji w Londynie. W tym samym roku wydał publikację pt. „Powstanie Warszawskie”, wcześniej drukowaną w numerach 40. i 46. „Polski walczącej” z 1945 r. oraz w numerach 10. i 11. „Polski walczącej” z 1946 r. 26 września 1946 r. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej pozbawił gen. Chruściela stopnia generała i obywatelstwa polskiego.

W połowie 1950 r. Chruściel przyjął funkcję delegata Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” na Stany Zjednoczone. Na początku 1951 r. wyjechał do USA. Dwa miesiące później wrócił do Londynu. W Delegaturze WiN w Londynie pracował pod pseudonimem „Jantar”. W trakcie kolejnego wyjazdu do Ameryki „Jantar” nawiązał kontakt z pracownikiem Radia Wolna Europa, Pawłem Sapiehą i opracował tzw. plan „X”. W 1952 r. powrócił do Londynu. Cztery lata później, tym razem na stałe, wyjechał do USA, gdzie pracował jako tłumacz i radca prawny w biurze adwokackim w Waszyngtonie.

Nagrobek Antoniego Chruściela na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (fot. Mateusz Opasiński, CC BY-SA 3.0).

Zmarł 30 listopada 1960 r. w Waszyngtonie. Początkowo został pochowany na cmentarzu Mount Oliver w Waszyngtonie. Następnie, z inicjatywy Polonii amerykańskiej, w 1970 r. urnę z jego prochami złożono na cmentarzu Doylestown w Pensylwanii. 28 lipca 2004 r., w ramach uroczystości związanych z 60. rocznicą wybuchu powstania warszawskiego, urny z prochami gen. Chruściela i jego małżonki zostały uroczyście sprowadzone do Polski i złożone w Katedrze Polowej Wojska Polskiego w Warszawie. Dwa dni później odbył się uroczysty pogrzeb generała. Jego prochy zostały złożone w kwaterze żołnierzy Polski Walczącej (18D-L01-1) na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.

Gen. Antoni Chruściel ps. „Monter” został odznaczony wieloma orderami i odznaczeniami za służbę wojskową, m.in. pięcioma Krzyżami Walecznych, Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari, Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari, Krzyżem Niepodległości, Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Armii Krajowej, Krzyżem Kawalerskim Orderu Virtuti Militari i Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski. Ostatnim z wymienionych orderów i odznaczeń gen. Chruściel został pośmiertnie uhonorowany przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego 3 sierpnia 2008 r., w ramach obchodów 64. rocznicy wybuchu powstania warszawskiego. W 1971 r. Rada Ministrów PRL wycofała decyzję TRJN o pozbawieniu gen. Chruściela obywatelstwa i stopnia generalskiego, choć faktu tego nie ogłosiła. 15 marca 1989 r. rząd Mieczysława Rakowskiego ostatecznie unieważnił postanowienie TRJN z 1946 r.

Bibliografia:

• Kryska-Karski Tadeusz, Żurakowski Stanisław, Generałowie Polski Niepodległej, Editions Spotkania, Warszawa 1991.
• Kunert Andrzej Krzysztof, Komendant Podziemnej Warszawy. Generał Monter Antoni Chruściel, Świat Książki, Warszawa 2012.
• Kunert Andrzej Krzysztof, Słownik Biograficzny Konspiracji Warszawskiej 1939-1944, t. 1, „Pax”, Warszawa 1987.
• Mierzwiński Zbigniew, Generałowie II Rzeczypospolitej, Wydawnictwo Polonia, Warszawa 1990.
• Poźniakowska-Hanak Danuta, Gen. bryg. Antoni Chruściel „Monter”, „Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej” 2005, nr 27.
• Utracka Katarzyna, „Monter”: dowódca powstania, „Pamięć.pl” 2015, nr 7-8.
• Kronika powstań polskich 1794-1944, red. Marian B. Michalik, Wydawnictwo Kronika, Warszawa 1994.

Redakcja: Paweł Czechowski

Polecamy e-book Darii Czarneckiej – „Przewodnik po Polskim Państwie Podziemnym 1939-45”