Ginące języki – jak je ratować?
W Polsce aktualnie mówi się 17 rdzennymi językami i odmianami językowymi – i nie są one bynajmniej różnymi odmianami polskiego. Dlaczego więc ta informacja brzmi zaskakująco? Ponieważ większość z tych języków – jak np. wilamowski czy łemkowski – zagrożona jest wyginięciem.
Jak pomóc takim językom w przetrwaniu? Na to pytanie próbowali odpowiedzieć naukowcy zaangażowani w kończący się właśnie trzyletni projekt „Humanistyka zaangażowana w Europie”, realizowany w ramach programu Twinning (Horyzont 2020). Choć uczestniczyli w nim badacze z Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu w Lejdzie i Uniwersytetu Londyńskiego, projekt ten miał przede wszystkim wymiar praktyczny i społeczny.
Wilamowicki rynek w 1915 r. (fot. Richard Jastrzembski, Komorowitz 24 (Biala), opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe). „Zupełnie jałowe byłoby rozważanie o losie ginących języków tylko i wyłącznie w gronie lingwistów, historyków czy antropologów” – przyznaje koordynatorka projektu dr hab. Justyna Olko z Wydziału „Artes Liberales” UW. – „Inaczej te kwestie postrzegają bowiem naukowcy, a zupełnie inaczej sami użytkownicy języka, przedstawiciele społeczności i mniejszości etnicznych. To oni borykają się z bardzo konkretnymi problemami: z brakiem pracy, brakiem perspektyw, rozmaitymi formami dyskryminacji. I to oni muszą przede wszystkim chcieć swój język uratować”.
Dlatego właśnie europejscy badacze, poszukując skutecznych metod ratowania ginących języków, postawili przede wszystkim na kontakt z osobami posługującymi się tymi językami. Tym sposobem dotarli do kilkudziesięciu społeczności z całego świata, m.in. z Meksyku, USA, Brazylii czy Tajlandii. Zaangażowane w projekt były również różne mniejszości językowe żyjące w Polsce: Wilamowianie, Łemkowie, Ślązacy, Kaszubi i Mazurzy.
„Społeczności, do których dotarliśmy, stopniowo wypierały swój podstawowy język; bardzo często było to wynikiem wieloletnich prześladowań i dyskryminacji ze strony osób mówiących w języku, który w danym kraju dominuje” – opowiada prof. Olko. Jak tłumaczy osoby, które przez taką traumę przeszły, często nie chcą wracać do bolesnej przeszłości i używać swojego rodzimego języka. Starsze pokolenia przestają uczyć języka swoje dzieci – w ten właśnie sposób zrywa się ciągłość pokoleniowa.
„Nawet >>duży<< język, którym w danym momencie mówi kilka tysięcy osób, może zniknąć w ciągu jednego czy dwóch pokoleń, jeśli większość osób nie przekazuje go swoim dzieciom” – mówi warszawska badaczka. „Ludzie ci często słyszeli, że jeśli nie nauczą się dobrze języka dominującego, to będą mieć gorzej w życiu – a tymczasem dzisiaj wiemy, że jest wręcz odwrotnie. Na przykład w USA w społecznościach, które porzuciły swój język, skala samobójstw wśród młodzieży jest nawet kilkanaście razy większa niż w tych, które go nadal używają. Na zdrowiu tych osób – zarówno psychicznym, jak i fizycznym – odbija się utrata poczucia tożsamości w porównaniu z tymi społecznościami, które swój język i kulturę zachowały” – dodaje.
Fragment tekstu w języku wilamowickim (fot. Marrovi, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe). W jaki więc sposób ratuje się ginące języki? „Nie ma na to jednego przepisu” – podkreśla prof. Olko. Również w Polsce, jak tłumaczy, inne mogą być strategie rewitalizacji np. języka wilamowskiego (w przypadku którego trzeba walczyć o każdego użytkownika), a inne – języka kaszubskiego, w przypadku którego podstawowym problemem jest zapewnienie przekazu w domach, a nie tylko w szkołach.
Podstawowym celem każdego projektu uratowania języka zawsze jest sprawienie, aby był on przekazywany z pokolenia na pokolenie, zarówno w domu, jak i w szkole, używany w życiu kulturalnym, kontaktach społecznych, a nawet i w pracy.
Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!
„Języki, które umierają, to najczęściej języki, które uważane są albo za źródło cierpienia i prześladowań, albo po prostu za nieprzydatne, bez wartości ekonomicznej we współczesnym świecie. Jednym z warunków rewitalizacji jest więc praca nad zmianą negatywnych skojarzeń związanych z danym językiem i pokazanie, że ma on konkretną wartość” – mówi prof. Olko.
„Przede wszystkim jednak nie da się uratować języka nie angażując w to lokalnej społeczności” – podkreśla badaczka. „Naukowcy mogą tych ludzi wspierać swoją wiedzą o narzędziach rewitalizacji czy metodach dokumentacji języka, pomóc w kontakcie z osobami o podobnych doświadczeniach, pomagać zdobywać dofinansowanie czy negocjować z rozmaitymi instytucjami” – wylicza.
Dwie tablice z nazwą w językach polskim i łemkowskim przed wjazdem do miejscowości Bielanka (fot. Aotearoa, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0). Praktyczny przykład działań podejmowanych w ramach „Humanistyki zaangażowanej” można znaleźć w niewielkim miasteczku Wilamowice, położonym w województwie śląskim. To właśnie w nim w połowie XIII wieku wykształcił się osobny język – wilamowski (wymysiöeryś). Dziś jest jednak zagrożony wyginięciem: po II wojnie światowej Wilamowianie stali się ofiarami bardzo silnych represji, w wyniku których język – oficjalnie zakazany – zaczął zanikać. W tym momencie żyje jedynie około dwadzieścia kilka osób, w większości w bardzo zaawansowanym wieku, które są pierwotnymi użytkownikami wilamowskiego. Jak opowiada prof. Olko, w latach 90. lingwiści nie dawali temu językowi szans na przetrwanie.
„Język wilamowski jest naszym >>laboratorium<< rewitalizacji języka – dlatego, że to jest jedna niewielka społeczność, gdzie możemy na bieżąco obserwować efekty wspólnych badań” – mówi prof. Olko. „W projekt zaangażowana jest grupa lokalnych aktywistów i spore grono młodzieży, którzy postanowili dać szansę swojemu językowi. Zaangażowane są też władze gminy, szkoła i instytucje. Tak więc, pomimo bardzo ciężkiej sytuacji, w której znalazł się język, warunki dla jego ratowania są bardzo sprzyjające” – stwierdza.
W czasie trwania grantu udało się zorganizować m.in. warsztaty językowe, szkoły letnie i wyjazdy badawcze oraz europejski tydzień różnorodności językowej i kulturowej. We współpracy ze Stowarzyszeniem „Wilamowianie” przygotowano też spektakl „Hobbit. Hejn an cyryk”, czyli przekład powieści Tolkiena zagrany w całości w języku wilamowskim. W rolach głównych wystąpili młodzi mieszkańcy Wilamowic, którzy uczą się języka przodków. Wystawiono go w Wilamowicach oraz w Teatrze Polskim w Warszawie w 2017 roku.
Tereny zamieszkiwane przez Łemków według prof. R. Reinfussa w 1936 r. (domena publiczna). Z kolei o historii prześladowań Wilamowian w XX wieku opowiada spektakl „Ymertihła” (pol. „odziewaczka”), który został przygotowany przez lokalną młodzież i wystawiony w listopadzie tego roku w Teatrze Polskim w Warszawie. Jak tłumaczą twórcy projektu, przygotowana przez mieszkańców Wilamowic sztuka głównie w języku wilamowskim (z tłumaczeniem na polski) miała być symbolicznym zakończeniem trzyletniego projektu, jak również przykładem skutecznego działania rewitalizacyjnego.
Koniec „Humanistyki zaangażowanej” nie oznacza jednak końca działalności naukowców w zakresie rewitalizacji języków. Dzięki nawiązaniu współpracy międzynarodowej warszawski zespół zdobył i realizuje dwa kolejne granty: z programów TEAM Fundacji Nauki Polskiej i Horyzontu 2020 w ramach Marie Skłodowska-Curie Research and Innovation Staff Exchange. Pozwalają one na kontynuację działań ze społecznościami lokalnymi. Na Wydziale „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego powstała w tym celu specjalna jednostka – Centrum Zaangażowanych Badań nad Ciągłością Kulturową.
Źródło: naukawpolsce.pap.pl, autor: Katarzyna Florencka
