Jak datujemy znaleziska?
Ten tekst jest fragmentem książki Theodore’a Papakostasa „Jak zmieścić całą starożytność w jednej windzie”.
– Jak datujemy znaleziska?
– Bardzo często słyszę takie pytanie. Istnieją dwie duże kategorie datowania: względne i bezwzględne. Datowanie względne dotyczy określonych kategorii chronologicznych, za których pomocą my, archeolodzy, podzieliliśmy starożytność. Zwykle opierają się one na ceramice, ponieważ jest ona najczęstszym znaleziskiem. Datowanie bezwzględne dotyczy określonych dat i opiera się na uniwersalnym kalendarzu, który wszyscy znamy.
– Mam mały problem ze zrozumieniem tego. Pomóż mi.
– Przykład, który pomoże ci zrozumieć: weźmy jakieś naczynie ceramiczne. Załóżmy, że jest to waza prehistoryczna pochodząca z epoki mykeńskiej. Według datowania względnego pochodzi z okresu późnohelladzkiego III, a według datowania bezwzględnego z 1400 roku p.n.e.
– A po co dwa systemy datowania?
– Datowanie względne jest wygodniejsze dla uczonych, podczas gdy to bezwzględne jest ostateczne i bardziej zrozumiałe dla reszty zainteresowanych. Datowanie względne jest bardziej elastyczne. Ponadto nowsze wyniki badań mogą zmienić korelację między datowaniem względnym a bezwzględnym. Datowanie bezwzględne jest tym, co nas interesuje docelowo, jednak datowanie względne jest dla nas bardziej pomocne przy pracy. Nie narzuca nam takich ograniczeń. Podstawę datowania względnego stanowi badanie warstw wykopaliskowych i typologii znalezisk. – Co masz na myśli, mówiąc o badaniu warstw?
– Warstwy ziemi odpowiadają okresom, a w każdej warstwie znajdujemy różne znaleziska. Ponieważ najczęstszym (i najbardziej użytecznym) znaleziskiem jest ceramika, udało nam się ustalić „porządek chronologiczny” określonych kształtów i rodzajów naczyń. Nazywa się to typologią.
– Mógłbyś mi lepiej wyjaśnić, co to jest ta typologia?
– Na przykład: dlaczego dziś tak łatwo odróżniamy chronologicznie różne modele samochodów i jak przez lata udaje nam się zaobserwować stopniową ewolucję od jednego modelu do drugiego? Jeśli spojrzysz na model z roku 1960, pewnie rozpoznasz, że jest to auto właśnie z tego okresu, ponieważ znasz ewolucję typologiczną pojazdu, czyli wiesz, jak zmieniały się modele tego auta z biegiem lat. Dokładnie tak samo jest z naczyniami glinianymi. Podobnie można podejść do wielu innych znalezisk, na przykład do posągów i przedmiotów metalowych...
– Czyli jednak nie do wszystkich znalezisk?
– Niestety nie do wszystkich. Niektóre przedmioty użytkowe nie zmieniają się z upływem czasu. Jednak ceramika należy do najbardziej powszechnych znalezisk i bardzo się zmieniała z biegiem lat. – A jak wygląda takie datowanie bezwzględne?
– Pamiętasz, jak mówiliśmy, że archeologia jako nauka dogoniła nauki ścisłe i bardzo się z nimi zaprzyjaźniła? Wykorzystała ona swoje dobre układy z naukami ścisłymi i poprosiła je o przysługę – o pomoc w datowaniu znalezisk. Wszystkie metody datowania mają oczywiście swoje ograniczenia. Wymienię tylko najważniejsze z nich, aby dać ci jakie takie pojęcie. W przypadku materiałów organicznych najbardziej znaną metodą datowania jest metoda węgla radioaktywnego C 14. Wiemy, że C 14 jest obecny we wszystkich żywych organizmach i jego ilość zaczyna się zmniejszać wraz z ich śmiercią. Czas połowicznego rozpadu węgla radioaktywnego wynosi około pięciu i pół tysiąca lat. Możemy więc określić, kiedy to coś umarło.
– Brzmi dość prosto i sensownie.
– Figa z makiem. To wcale nie jest proste. Po pierwsze, datowanie węglem radioaktywnym ma duży margines błędu. Ilość tego pierwiastka musi być obliczona na wystarczającej próbce materiału organicznego, która nie została „zanieczyszczona” żadnym innym materiałem organicznym – ani współczesnym, ani dawnym. Oznacza to, że należy znaleźć wystarczającą ilość takiego materiału organicznego, który nie został zmieszany z materiałem z innych czasów, pobrać go i natychmiast przekazać do laboratorium, mając na uwadze fakt, że na stanowiskach archeologicznych bardzo rzadko znajdziemy warstwy, które nie zostały naruszone, a materiał organiczny, który się zachował, jest również rzadkością, ponieważ drewno, mięso, skóra i tym podobne w większości przypadków rozkładają się całkowicie. Sam więc rozumiesz, że nie jest to taka prosta sprawa. Co więcej, węgiel radioaktywny nie pozwala na określenie dokładnych dat. Podaje tylko zakres: od kiedy do kiedy – różnice między tymi datami mogą się wahać od pięćdziesięciu do stu lub dwustu lat. No dobra, powiedzmy, że jeśli chodzi o prehistorię, to nie ma większej różnicy, czy coś jest z 5330, czy z 5270 roku p.n.e., ale jeśli chodzi o późniejsze epoki historyczne, to sto czy dwieście lat może robić ogromną różnicę. Wniosek z tego taki, że węgiel radioaktywny przydaje się tylko wtedy, gdy można go znaleźć w wystarczającej ilości, i głównie do datowania znalezisk prehistorycznych. Jest to jednak metoda dająca jedynie wskazówki dotyczące chronologii.
– Nie ma innych metod datowania?
– Inną szeroko rozpowszechnioną metodą datowania jest dendrochronologia. Pamiętasz, jak nas uczono, że każdy słój czy przyrost w ściętym pniu drzewa odpowiada jednemu rokowi? Kiedy więc znajdziesz w trakcie wykopalisk kawałek drewna, możesz porównać słoje z przyrostami z innych drzew i dowiedzieć się, ile drzewo, z którego pochodzi ten fragment, miało lat. I po tak wielu latach badań dziś mamy już wystarczającą ilość danych dotyczących drzew w całym obszarze Morza Śródziemnego i w Europie. Są to dane sięgające tysiące lat wstecz. Oczywiście, aby datować jakieś stanowisko archeologiczne i znaleziska za pomocą tej metody, trzeba mieć dużo szczęścia i znaleźć jakieś wystarczająco dobrze zachowane fragmenty drewna z widocznymi słojami. W Grecji zdarza się to rzadko. Ponieważ, jak wspominałem, drewno to materiał organiczny, który ulega rozkładowi. Ogólnie rzecz biorąc, jak sam widzisz, datowanie bezwzględne to bardzo trudna sprawa. Właśnie dlatego archeolodzy opierają się głównie na datowaniu względnym.
– To zrozumiałem. Dlatego wspomniałeś o wiekach ciemnych, a nie o roku 1050 p.n.e.
– Właśnie.
– No dobrze. Idźmy dalej. Coś tam się wydarzyło i cywilizacja mykeńska upadła. Co było potem?
