Jak przygotować pracę roczną/semestralną – poradnik dla studentów (część druga)
Przeczytaj też pierwszą część artykułu!
Komponowanie tekstu pracy
Praca roczna/semestralna pisana na studiach historycznych powinna zawierać kilka typowych elementów kompozycyjnych, naturalnych dla tekstów o charakterze naukowym i spełniających zasadniczą rolę w prowadzonym wywodzie. Konieczność ich pojawienia się warto uświadomić sobie najpóźniej przed rozpoczęciem pisania właściwej pracy. Po zakończeniu kwerendy źródłowej należy posegregować zebrany materiał tematycznie, wybrać wątki, które warto byłoby opisać, i zastanowić się, jakimi przykładami i argumentami podeprzeć swój wywód. Oswojeniu kompozycji przyszłej pracy powinien służyć jej plan, w którym zaprezentowano by poszczególne części tekstu (być może nawet z odniesieniem do konkretnych spraw). Opracowanie takiego planu (konspektu) jest często wymaganym etapem w pracach przygotowywanych w systemie tutorskim.
Każda praca powinna się zaczynać od wstępu określającego podstawy przyszłej analizy. To zwykle tutaj pojawia się najwięcej stałych elementów. Jednym z nich jest przegląd badań – analiza najważniejszych opracowań (książek, artykułów, edycji źródłowych) związanych w jakiś sposób z poruszanym tematem pracy. Taki opis powinien być jak najbardziej zwięzły, ale też pokazywać kompetencję autora i jego orientację w dotychczasowych działaniach naukowców. Jednym z kluczowych zadań przeglądu jest pokazanie, że w gąszczu już istniejącej literatury przedmiotu istnieje jeszcze miejsce na nowy tekst. Drugi element tego właśnie pokazywania to przedstawienie pytań badawczych – wątków, które będą nas interesować w dalszej analizie. Przykładowe pytania badawcze to: Jaki był przebieg zdarzeń? Jaka była dynamika opisywanego procesu, jak zmieniał się on w czasie? Jak przedstawiano dany problem w źródłach? Jakie wartości przypisywano różnym elementom? Jakie podobieństwa i różnice występują w porównywanych typach źródeł? Co opisywane zjawisko mówi nam o epoce, którą badamy? Precyzyjne określenie tego, co badamy i czego szukamy, porządkuje pracę oraz pokazuje naszą kompetencję. Warto przy tym zaznaczyć, że wstęp, choć zawsze znajduje się na początku pracy, nie musi być pisany w pierwszej kolejności – często o wiele łatwiej go napisać (lub poprawić), gdy przeprowadzimy już właściwą analizę i wiemy, do jakich wniosków doszliśmy.
Elementem wstępu lub też oddzielną częścią pracy umieszczoną w jej początkowych partiach powinna być charakterystyka źródeł wykorzystywanych w części analitycznej. Jest to bardzo ważne zwłaszcza w momencie, gdy korzystamy z jednego „dużego” źródła – kroniki, dzieła literackiego, memuarystyki. Powinniśmy w tym wypadku dość jasno scharakteryzować autora danego źródła, przedstawić główne cechy materiału oraz przeprowadzić (przynajmniej na ogólnym poziomie) jego krytykę. Ten element pracy zwykle jest pisany na podstawie opracowań, choć warto urozmaicić całość odniesieniami do tekstu źródłowego. Należy pamiętać jednak, że praca roczna/semestralna to przede wszystkim ćwiczenie z analizy źródeł i prowadzenia wywodu, a nie pełnowymiarowe badanie naukowe. Stąd w wypadku dużych dyskusji źródłoznawczych warto je sygnalizować i uwzględniać, niekoniecznie zaś próbować je rozstrzygać – celem pracy pisanej np. na podstawie kroniki Galla Anonima jest wykorzystanie konkretnych informacji z tego źródła, a nie potwierdzanie jego pochodzenia, o czym historycy od dziesięcioleci dyskutują. W wypadku pracy o bardziej rozproszonej bazie źródłowej (np. prasie) warto również poświęcić kilka akapitów na ogólną charakterystykę tego typu materiału i krytyczne spojrzenie na jego wiarygodność.
Bardzo często prace roczne/semestralne wymagają przedstawienia kontekstu, w którym osadzony jest temat badawczy – wypadków poprzedzających analizowane wydarzenie, zjawiska, z którym jest związany badany problem itp. Zwykle tego typu tekst przygotowuje się na bazie opracowań, warto jednak również pamiętać, żeby potraktować go bardzo funkcjonalnie i trzymać się jego związku z tematem, nie zaś opisywać całość zagadnienia, łącznie z licznymi szczegółami i tematami pobocznymi.
Właściwa analityczna część pracy powinna stanowić większą część tekstu. Nasz wywód powinien bazować na materiałach źródłowych i być uzupełniany informacjami z innych opracowań. W wypadku badań historycznych najczęściej stosuje się metodę indukcyjną, polegającą na wysnuwaniu wniosków ogólnych z wielu wniosków szczegółowych. W praktyce polega to na podawaniu wielu cząstkowych argumentów źródłowych i łączeniu ich w większe całości. W wypadku gdy rekonstruujemy przebieg jakichś wydarzeń, kolejne informacje wyciągamy na podstawie różnych źródeł, składając je niczym puzzle. Należy przy tym pamiętać, że prawie nigdy nie będziemy dysponować wszystkimi elementami składowymi układanki, gdyż nie mamy dostępu do wszystkich informacji o wydarzeniach z przeszłości. W wypadku analizy dyskursu czy obrazu jakiegoś zjawiska w źródłach kolejne składowe badanego elementu wyłuskujemy z tekstu i staramy się je przedstawiać wraz z innymi podobnymi tematycznie argumentami.
Bardzo ważnym elementem prowadzonej właściwie analizy źródłowej jest stałe wyciąganie wniosków. Po każdej partii odniesień do źródeł powinno nastąpić krótkie ich skomentowanie, podsumowanie lub zwrócenie uwagi na ważny kontekst. Analiza źródłowa nie powinna być bowiem tylko zbiorem przytoczonych faktów czy cytatów, ale ich twórczym przepracowaniem. Argumenty należy więc łączyć w większe zbiory (np. na poziomie jednego akapitu), a te wspólnie zbierane w większe wnioski (np. na poziomie jednego podrozdziału). W taki sposób przeprowadzamy czytelnika przez nasze wnioskowanie i precyzyjnie opisujemy badany temat.
Ten tekst pochodzi z książki „Poradnik młodego humanisty. Studia bez tajemnic”. Zamów e-booka i wspieraj nasz portal!
Część prac rocznych/semestralnych zakłada porównanie ze sobą dwóch (lub więcej) źródeł. Tak zwana metoda komparatystyczna pozwala poszerzyć analizę o nowe wnioski i obserwacje. Historycy w wypadku badań porównawczych stosują bardzo różne metody kompozycyjne. Jedną z nich jest oddzielne analizowanie każdego ze źródeł i następnie podsumowanie wniosków z całości, drugą zaś – wybranie metody problemowej, bazującej na zebraniu podobnych kwestii i porównywaniu ich bezpośrednio obok siebie. W wypadku porównań bardzo ważnym elementem wnioskowania jest zwrócenie uwagi zarówno na podobieństwa, jak i różnice w obydwu źródłach.
Niezbędnym elementem badań historycznych jest krytycyzm – zarówno źródłowy, jak i interpretacyjny. Dotyczy to oczywiście również prac rocznych/semestralnych. Każde źródło należy potraktować jako subiektywne świadectwo o przeszłości, dostrzec jego zalety, ale i ograniczenia. Podobnie zresztą należy traktować wnioskowanie – częściej niż okazywanie pewności konieczne będzie pokazywanie wątpliwości („wydaje się”, „bardzo możliwe, że”, „prawdopodobnie”, „można przypuszczać” itp.). Nierzadkim błędem popełnianym przez młodszych historyków jest zwłaszcza wysnuwanie ogólniejszych wniosków na podstawie pojedynczych świadectw źródłowych i jednostkowych sytuacji.
Każdą część analitycznej partii pracy (podrozdział, rozdział) należy podsumować, zbierając wnioski w jednym miejscu. Na końcu pracy powinno się znaleźć ostateczne podsumowanie, w którym umieszczono by najważniejsze obserwacje z analizy – krótki opis kluczowych zjawisk i istotne wnioski szczegółowe – a także ważniejsze wnioski o charakterze ogólnym. Jednym z rozwiązań pomocnych we wnioskowaniu jest weryfikacja pytań badawczych ze wstępu. Podsumowanie powinno służyć czytelnikowi do zebrania raz jeszcze całości informacji z pracy i ułożenia ich sobie tak, by wnioski były jasne. To w podsumowaniu należy też umieścić szersze interpretacje, które naszym zdaniem wynikają z pracy. Ta część jest też dobrym miejscem do postawienia ewentualnych dalszych pytań i postulatów badawczych – pokazuje to, że student rzetelnie podszedł do swojego zadania i stara się myśleć w sposób naukowy.
Pracę powinna zakończyć bibliografia, w której umieszczamy wykorzystane (cytowane w przypisach) źródła i opracowania. Standardowo w spisie najpierw umieszcza się źródła, opisując je zgodnie z przyjętymi dla danego typu materiałów zasadami. Opracowania powinny być zebrane razem, bez rozdzielania ich np. na pozycje książkowe oraz artykuły. Pamiętajmy przy tym o ułożeniu ich alfabetycznie według nazwiska autora lub w wypadku jego braku pierwszej litery tytułu.
Przypisologia
W pracy rocznej/semestralnej powinno się stosować wszystkie elementy naukowe, w tym przede wszystkim przypisy. W pierwszej kolejności są one metodą budowania wiarygodności badacza – przy ich pomocy w sposób konkretny pokazuje on, z jakich materiałów korzysta i daje możliwość weryfikowania jego ustaleń przez innych uczonych. Przypisy pozwalają także wzbogacać opis bez ingerencji w tekst główny, przy okazji zaś pokazywać erudycję autora.
Przypisy stosujemy najczęściej w kilku przypadkach:
1. Jako odniesienie do źródła – odwołując się do jakiejś informacji źródłowej, zawsze podajemy jej dokładne namiary: księgę, wiersz, stronę, kartę itp. Jeśli korzystamy z informacji zawartej w opracowaniu, postępujemy identycznie.
2. Jako przypis bibliograficzny – w przeglądzie źródeł lub w analizie tekstu możemy wskazywać, że na jakiś temat opublikowano konkretne badania – podajemy wówczas namiary bibliograficzne na tę pozycję.
3. Jako komentarz – w wypadku, gdy chcielibyśmy dodać jakiś komentarz/interpretację poboczną (np. zwrócić uwagę na jakiś aspekt), ewentualnie odwołując się przy tym do innych badań.
4. Jako wyjaśnienie – w przypisach umieszczamy m.in. objaśnienia pojęć czy biogramy wymienianych postaci.
Należy przy tym pamiętać, by przypisy tworzyć w sposób staranny – dokładnie sprawdzać strony, podawać właściwe inicjały imion, nie przekręcać nazwisk itp. Takie elementy jak solidne przygotowanie przypisów świadczą o rzetelności studenta badacza.
Trening czyni mistrza
Pierwsza pisana praca roczna/semestralna jest dla każdego studenta historii wyzwaniem, gdyż wymaga zastosowania nowych metod działania, rzetelności oraz włożenia sporego wysiłku. Warto przy tym pamiętać, że bardzo rzadko ktokolwiek rodzi się geniuszem – każdy młody badacz popełnia mniejsze lub większe błędy, ponieważ dopiero uczy się warsztatu. Zadaniem oceniającego pracę jest solidne sprawdzenie tekstu, jego krytyczne skomentowanie i wskazanie błędów i niedoróbek. Tego typu krytyka powinna mieć charakter twórczy, to znaczy prowadzić do poprawienia braków i nauczenia się przez studentów metod postępowania naukowego. Tak też powinno się ją przyjmować, pamiętając jednocześnie, że każda napisana praca czy przebadane źródło polepsza nasz warsztat i uczy nowych umiejętności. Krok w postaci pracy rocznej/semestralnej przybliża w ten sposób studenta do zakończonego sukcesem napisania i obrony pracy dyplomowej, wieńczącej studia.
