Jak przygotować pracę roczną/semestralną – poradnik dla studentów (część pierwsza)
Zobacz też: Studia: co musisz wiedzieć, zanim zaczniesz?
Jedną z umiejętności, którą studenci kierunków humanistycznych zdobywają w czasie studiów licencjackich i magisterskich, jest przygotowywanie różnego rodzaju tekstów. Katalog ćwiczonych form w dużym stopniu zależy od uczelni, wyróżnić można wśród nich jednak m.in. recenzje, omówienia, artykuły popularnonaukowe, a czasem nawet formy publicystyczne i dziennikarskie. Przykładowo najbardziej tradycyjnymi tekstami pisanymi przez młodych adeptów muzy Klio są jednak typowe prace naukowo-historyczne. Obok najważniejszych z nich – pracy licencjackiej oraz magisterskiej – studenci w ciągu kilku lat studiów przygotowują także mniej obszerne teksty tego typu, przybierające zwykle charakter prac rocznych lub semestralnych.
Celem tego zadania jest wdrożenie studenta w warsztat naukowy charakterystyczny dla jego dziedziny nauki. Praca roczna/semestralna powinna pomóc zdobyć mu wiele przydatnych w różnych sytuacjach umiejętności, począwszy od gromadzenia bibliografii i przeprowadzania kwerendy poprzez analizę źródeł i opracowywanie jej wyników aż do komponowania wypowiedzi, przedstawiania argumentów oraz wysuwania wniosków. Tego typu zadanie wymaga od studenta zdobycia pogłębionej wiedzy na dany wąski temat oraz umiejętności zarządzania własną pracą i planowania projektu, wreszcie zaś rozwija umiejętność pisania tekstów. Warto też docenić typową dla studentów metodę kończenia prac (w mniejszym lub większym stopniu) na ostatnią chwilę – chociaż warto zaczynać pracę odpowiednio wcześniej i być systematycznym, przyśpieszone finiszowanie z zadaniami uczy cenionej dziś tzw. „pracy na deadline”. Jak widać, tego typu zadania dla studentów historii chociaż wydają się archaiczne, niepasujące do „współczesnego rynku pracy”, a przez to całkowicie niepotrzebne, mogą być rozwijające i kształtować nie tylko ściśle warsztatowe umiejętności.
Pisanie pracy rocznej/semestralnej może być, zwłaszcza na pierwszym roku, wymagającym zadaniem. Nie ma uniwersalnych zasad ich przygotowania, bo te są uzależnione od warunków stawianych przez uczelnie, a często też samych wykładowców. Niniejszy poradnik spróbuje jednak pokazać ogólne zasady, których znajomość może pomóc przejść przez tego typu zadanie w sposób jak najmniej bolesny.
Pierwszy krok – wybór tematu
Sposób, w jaki zorganizowane jest pisanie pracy rocznej/semestralnej, w dużym stopniu zależy od zasad organizacyjnych panujących na danej uczelni lub na danym kierunku. W niektórych przypadkach taka praca to oddzielny punkt w programie studiów, którego zaliczenie jest koniecznym warunkiem zaliczenia semestru/roku. W takim wypadku student zwykle wybiera sobie prowadzącego i temat, a prace są organizowane w systemie tutorskim, opierającym się na bezpośrednim kontakcie z prowadzącym, konsultowaniu poszczególnych etapów, poprawek itp. Inną opcją jest powiązanie pisanej pracy z zajęciami, na które uczęszcza student – w takim wypadku stanowi ona podsumowanie treści omawianych w całym cyklu zajęciowym. Wiele też oczywiście zależy od zakładanego rozmiaru zadania – może to być opracowanie o objętości arkusza wydawniczego (40 tys. znaków ze spacjami) z kilkoma różnymi źródłami do analizy, ale też prostsza praca, na podstawie jednego źródła lub bardzo prostego problemu.
W każdym z wymienionych przypadków należy w podobny sposób podejść do wstępnej fazy pisania pracy. Co najważniejsze i oczywiste, ważne jest dokładne spisanie i zrozumienie tematu – zadania tego typu nie zakładają twórczej interpretacji czy impresji na temat, ale realizację konkretnego celu badawczego. Warto dopytać prowadzącego, które źródła powinny być wykorzystane priorytetowo i jaki ich zakres przyjąć. W wypadku prac ze starożytności i średniowiecza istotne znaczenie ma wydanie i tłumaczenie, z którego się korzysta – tu warto zdać się na opinię wykładowcy nadzorującego pracę nad tekstem. Na pierwszym spotkaniu można też zapytać prowadzącego o opracowania, od których poleciłby zacząć pracę. Jeśli praca jest pisana w systemie tutorskim, warto ustalić poszczególne kroki, sugerowane terminy spotkań, wymagane zadania cząstkowe (lista bibliografii, plan pracy) itp. Jeśli finalizacja pracy miałaby mieć miejsce w końcówce roku akademickiego, warto też dopytać o dostępność wykładowcy – może się bowiem okazać, że będzie on pracować normalnie do połowy lipca, a przez następne dwa miesiące będzie podróżować naukowo lub prywatnie.
Kwerenda, czyli podstawa
Po etapie prac wstępnych i koncepcyjnych przychodzi pora na główny wysiłek, bez którego dane zadanie nie zostanie zrealizowane – zebranie materiałów źródłowych, na podstawie których zostanie napisana praca. W wypadku tego poradnika skupiamy się przede wszystkim na pracach pisanych na studiach historycznych, a więc opierających się bezpośrednio na analizie źródeł i obudowanych wiedzą z opracowań i innych materiałów o charakterze źródłowym. Do tego też charakteru będą dostosowane porady zawarte w kolejnych akapitach, co nie oznacza, że ogólne zasady nie będą przydatne np. w pisaniu prac na innych kierunkach studiów.
Bez zapoznania się ze źródłami nie da się napisać pracy – tego typu stwierdzenie wydaje się oczywiste. Kluczowym krokiem jest więc po prostu przeczytanie tekstów (bo to te najczęściej składają się na główny materiał źródłowy), które powinny stanowić podstawę źródłową do opracowania tematu. Wiadomo, że historycy posługują się bardzo różnymi rodzajami źródeł, np. kronikami, utworami literackimi, listami, dokumentami, archiwaliami, prasą czy memuarystyką. Celem niniejszego tekstu nie jest przedstawianie charakterystyki poszczególnych źródeł (to rola zajęć na studiach i kwestia własnej pracy) ani metodyki postępowania z nimi. Jakie jednak główne kroki należy podejmować w czasie kwerendy źródłowej?
Ten tekst pochodzi z książki „Poradnik młodego humanisty. Studia bez tajemnic”. Zamów e-booka i wspieraj nasz portal!
Zobacz też: Słownik studenta: pojęcia akademickie, które musisz znać!
Bardzo ważna jest świadomość, jak duży objętościowo zasób źródeł należy przeanalizować – czy jest to tylko jedna kronika, czy może dwa teksty różnych autorów, zbiór korespondencji, wybór artykułów prasowych, czy może kilka różnych pamiętników z epoki. Cechą specyficznych prac rocznych/semestralnych jest pewne ograniczenie bazy źródłowej – najważniejsze jest, by student przede wszystkim dobrze przeanalizował dane źródło, nie zaś skupiał się na ciągłym szukaniu nowych materiałów. Dlatego zwykle prowadzący pracę podają podstawę źródłową, którą można delikatnie rozszerzyć w trakcie prac nad tekstem. Świadomość objętości źródeł pomaga też lepiej zapanować nad całym procesem tworzenia pracy.
Tradycyjną metodą przeprowadzania kwerendy jest tworzenie fiszek, czyli zapisywanie poszczególnych informacji ze źródeł na niewielkich karteczkach z jasno zapisanymi namiarami do przypisu oraz ewentualną klasyfikacją. Dzisiaj metodę tę modyfikuje się na różne sposoby, przede wszystkim w związku z upowszechnieniem komputera źródła wynotowuje się w zwykłym pliku tekstowym albo jakiejś formie bazy danych. Istota jednak pozostaje taka sama: każda informacja powinna być uzupełniona namiarem, który można wykorzystać w przypisie (strona, wiersz, rozdział/akapit, numer itp.). Warto też rozważyć stosowanie jakiejś formy klasyfikowania i segregowania wypisów źródłowych po to, by informacje dotyczące podobnych kwestii były łatwe do odnalezienia.
Bibliografia – by wiedzieć, o co chodzi i co już odkryto
Równolegle do kwerendy źródłowej (a czasem nawet przed jej rozpoczęciem) warto zainicjować zbieranie bibliografii opracowań przydatnych do wykorzystania w pracy. Jej celem jest zgromadzenie zasobu publikacji (książek, artykułów naukowych itp.), które będzie można wykorzystać w trakcie tworzenia własnego opracowania. Wyróżnić możemy kilka grup pozycji bibliograficznych:
1. Opracowania na ten i podobny temat, konieczne do poznania stanu badań, aktualnej wiedzy, ale też obszarów nieprzebadanych.
2. Opracowania dotyczące źródeł i ich autorów – w wypadku większych tekstów narracyjnych (dzieł literackich, kronik, pamiętników) należy zwrócić uwagę zwłaszcza na wstępy poprzedzające właściwe źródło.
3. Opracowania pozwalające poznać kontekst epoki/tematu – z założenia raczej nie korzystamy tutaj z podręczników, syntez itp.
4. Opracowania pozwalające zidentyfikować informacje zawarte w źródłach – spisy, słowniki biograficzne i geograficzne, monografie szczegółowe.
Zbieranie bibliografii jest procesem długim, bardzo często trwa aż do napisania pracy. Najlepszą metodą rozpoczęcia jej tworzenia jest „łańcuszek”, opierający się na przeglądaniu przypisów i bibliografii dotychczas wydanych prac na ten temat; pozwala to trafić zarówno do podstawowych, jak i bardziej szczegółowych opracowań, mogących mieć związek z danym tematem. Warto podejmować również inne próby szukania przydatnych nam prac, które bardzo często wydawane są w lokalnych czasopismach naukowych, tomach zbiorowych o niewielkim nakładzie itp.:
1. Przeszukiwanie katalogów bibliotecznych, zwłaszcza dużych placówek, jak np. Biblioteka Narodowa – do wyszukiwarki można wpisywać główne hasła kluczowe związane z tematem (imiona i nazwiska, nazwy miejscowości, charakterystyczne terminy), można próbować też szukać poprzez hasła przedmiotowe, którymi w katalogach opisane są znane nam książki.
2. Przeszukiwanie bibliotek cyfrowych – z każdym rokiem rośnie zbiór zdigitalizowanych publikacji udostępnianych online, często za darmo.
3. Przeszukiwanie baz naukowych – duże biblioteki, np. uniwersyteckie, mają wykupiony dostęp do zagranicznych baz tekstów naukowych, takich jak JSTOR. Dzięki nim można w Polsce (zwykle jednak stacjonarnie na bibliotecznym komputerze, bez możliwości kopiowania) korzystać z materiałów zagranicznych. W Polsce odpowiednikiem tego typu bazy jest projekt Biblioteki Narodowej Academica (https://academica.edu.pl/).
4. Korzystanie z wyszukiwarki internetowej – znaczna część artykułów naukowych czy nawet całych książek jest umieszcza-na w sieci niezależnie od bibliotek – na uniwersytetach funkcjonują cyfrowe repozytoria czasopism, własny projekt podobnej bazy starszych publikacji zainaugurowało Muzeum Historii Polski (http://bazhum.muzhp.pl/), coraz więcej artykułów pojawia się też na profilach badaczy na międzynarodowym portalu Academia.edu (https://www.academia.edu/).
5. Korzystanie z bibliografii – niektóre zagadnienia doczekały się selektywnych zestawień publikowanych prac, w założeniu zawierających pełen zbiór artykułów i książek na dany temat. Także w przypadku zasłużonych historyków mamy do czynienia z osobistymi bibliografiami zawierającymi całość ich dorobku naukowego. Najambitniejsi mogą też skorzystać z Bibliografii Historii Polski, w której każdym tomie jest zebrana cała twórczość historyczna z danego roku.
Bardzo często zebrana bibliografia jest znacznie szersza niż ta faktycznie wykorzystana przy pisaniu pracy, gdyż wiele odnalezionych opracowań okazuje się nieprzydatnych. Rzetelnie zebrana bibliografia pokazuje jednak, że autor pracy dobrze się przygotował i w mniejszym lub większym stopniu orientuje się w aktualnym stanie badań.
