Jaki porządek zaprowadzili w Uzbekistanie Sowieci?

W wyniku sowietyzacji Uzbekistanu doszło do zmian strukturalnych i terytorialnych. Przeobrażenia te wywołały jednak opór lokalnych mieszkańców względem imperialnej polityki Moskwy.

Rewolucyjne ruchy w Turkiestanie

Aby można było przedstawić początki polityki Rosji Radzieckiej w Uzbekistanie, należy omówić wydarzenia polityczne w Azji Centralnej po rewolucji październikowej. W byłej guberni Turkiestańskiej wybuchło pod koniec listopada 1917 roku powstanie narodowych ruchów muzułmańskich, na czele z dżadydami. Sam ruch powstał w latach 80. XIX wieku. Jego członkowie byli muzułmańskimi reformatorami, stawiającymi na walkę z kolonializmem rosyjskim, szerzenie panturkizmu i edukowanie islamskiego społeczeństwa. Dżadydzi i Centralna Rada Muzułmanów Turkiestanu (Szuro-i-Islam) utworzyli Kokandzką Autonomię, obejmującą tereny dzisiejszego Uzbekistanu, Kazachstanu i Kirgistanu, która trwała od listopada 1917 do lutego 1918 roku.

W zbliżonym czasie, pod koniec 1917 roku, bolszewicy przeprowadzili powstanie w Taszkencie i ustanowili tam władzę sowiecką, tworząc „Turksownarkom” (Turkiestańska Rada Komisarzy Ludowych). Ruch dżadydów objął natomiast władzę w Emiracie Buchary i Chanacie Chiwy, gdzie jego członków nazywano młodobucharczykami i młodochiwińczykami. Należy dodać, że idee dżadydów często spotykały się z oporem tradycyjnego, religijnego społeczeństwa, dlatego zaczęli oni współpracować z bolszewikami, co dało później rewolucjonistom rosyjskim możliwość legitymizacji swojej władzy.

Po upadku Kokandzkiej Autonomii bolszewicy ogłosili 30 kwietnia 1918 roku utworzenie Turkiestańskiej Autonomicznej Republiki Radzieckiej (w ramach RFSRR), a we wrześniu Bucharskiej Partii Komunistycznej. Na terenie Buchary młodobucharczycy nie zdołali od razu przejąć władzy, udało się to dopiero we wrześniu 1920 roku podczas inwazji radzieckiej na Emirat. Stworzono nowy rząd na czele z Faizullahem Chodżajewem, który w październiku tego samego roku ogłosił utworzenie Bucharskiej Ludowej Republiki Radzieckiej. Nieco inna sytuacja była w Chanacie Chiwy. Od września 1917 roku znajdowały się tam znaczne siły białogwardzistów płk. Zajcewa, przez co młodochiwińczycy ponieśli klęskę. Władzę objął w wyniku przewrotu wiosną 1918 roku Dżunaid Chan. Dyktator chiwiński prowadził zarówno antyradziecką politykę, jak i wojnę z Turkiestanem, co osłabiło Chanat. W 1919 roku młodochiwińczycy założyli Chorezmijską Partię Komunistyczną, która w późniejszym okresie stała się podstawą sowieckich struktur politycznych. Na początku 1920 roku Sowieci obalili Dżunaida, a 26 kwietnia ogłosili utworzenie Chorezmijskiej Ludowej Republiki Radzieckiej.

Wraz z sowieckim podbojem Emiratu Buchary i Chanatu Chiwy pozostawiono część dotychczasowych struktur polityczno-społecznych, takie jak kurultaje, na których ogłaszane były reformy dotyczące ustroju państwa i wyborów. Ponadto obietnica utworzenia nowego państwa złożona młodobucharczykom i młodochiwińczykom była niezbędna do podtrzymywania ich lojalności względem Moskwy, a także do ekspansji komunizmu dalej na wschód.

Sowieckie porządki: początek

Po utworzeniu 30 grudnia 1922 roku Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich pojawiła się kwestia zmian terytorialnych w Azji Centralnej. Liderzy sowieccy wyłonili kilka nowych celów politycznych. Były to: rozgraniczenie narodów środkowoazjatyckich, uniemożliwienie im wspólnego, skutecznego oporu zbrojnego, utworzenie państw narodowych oraz zapobieganie rozwojowi panturkizmu i panislamizmu. W tym celu Sowieci utworzyli dwie instytucje. „Turkbiuro”, czyli Turkiestańskie Biuro Komitetu Centralnego, zajmowało się polityką religijną i narodowościową, a „Turkkomisja”, czyli Turkiestańska Komisja CKW miała za zadanie rozgraniczyć połączone ze sobą narody oraz nadać im nową państwowość. Władze dążyły do wzmocnienia tożsamości narodowej Uzbeków i oderwania jej od tożsamości wspólnej Turkiestanu.

Chorezmijska LRR została przemianowana w 1923 roku na Chorezmijską SRR, podobnie postąpiła rok później Buchara. 27 października 1924 roku weszła w życie reforma administracyjna, za pomocą której władze radzieckie na nowo nakreśliły granice republik i uformowały nowe byty polityczne. Wśród nich powstała Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka, w skład której weszły: Bucharska SRR, Chorezmijska SRR, obwód samarkandzki, część fergańskiego oraz syrdaryjskiego obwodu, należącego poprzednio do Turkiestańskiej ASRR. Podstawą prawną byłą uchwała Biura Politycznego KC RKP(b) „O podziale narodowym republik środkowoazjatyckich”. W kolejnych latach zmiany administracyjne dotyczyły wydzielonej Tadżyckiej SRR (1929), przyłączenie Karakałpackiej ASRR (1936) i uregulowanie zmian z Kazachską SRR (1956). Stolicą Uzbekistanu została Samarkanda, a według spisu powszechnego z 1926 roku państwo było zamieszkiwane przez około 5,3 mln mieszkańców, z czego Uzbecy stanowili 3,5 mln osób. Od 1930 roku stolicą był Taszkent.

Polecamy e-booka Konrada Ruzika „Oblicza leninizmu”

Walka z religią i społeczeństwem

Działania Sowietów, wymierzone przeciwko społeczeństwu w zakresie religii i obyczajów, od 1920 do 1927 roku były stosunkowo umiarkowane, zwłaszcza w porównaniu z latami 1927-1939, kiedy to doszło do ich zaostrzenia.

Początkowo największym wyzwaniem dla Sowietów była walka z islamem. Stanowił on bowiem podstawę tożsamości narodów środkowoazjatyckich. Sowieci rozpoczęli od masowej konfiskaty i następnie likwidacji tzw. wakfów, czyli ziemi należących do instytucji religijnych (meczety, medresy, maktaby) i użyteczności publicznej (szpitale). Ziemie były przekazywane instytucjom przez darczyńców, a dochody z nich pozwalały na samofinansowanie, co pozwalało na utrzymywanie stabilności społecznej muzułmanów. Stało to jednak w opozycji do komunistycznej idei likwidacji własności prywatnej i rozdzielania kościoła od państwa. W 1922 roku istniał krótki okres, w którym zeświecczone wakfy były przywracane do użytku – nie posiadały one już funkcji finansowania meczetów.

Budowano także masowo nowe szkoły świeckie, które miały zastąpić maktaby i medresy, jednak niewielki procent populacji uczęszczał do szkół zakładanych przez Sowietów. Przykładowo, w Bucharze w 1924 roku było to około 3% wszystkich dzieci w świeckich szkołach, 7% w religijnych, a 90% nie chodziło do żadnej szkoły. Mimo to, nowe władze sukcesywnie za pomocą rozwiązań prawnych (wymóg wprowadzania przedmiotów świeckich czy standaryzacja wielkości pomieszczeń) ograniczały działanie szkół religijnych i zmniejszały ich liczbę. Dodatkowym problemem była religijność władz lokalnych, które podporządkowane Sowietom nie chciały rezygnować ze swojej wiary. Dlatego sowieccy decydenci wprowadzali czystki w strukturach politycznych i ateizowali członków partii za pomocą propagandy i prasy.

W kwestii sądów działali na początku w sposób ostrożny – istniały sądy religijne dla wszystkich muzułmanów i sądy cywilne dla Rosjan. Równocześnie w Uzbeckiej SRR wprowadzono do kodeksu karnego wiele zapisów traktujących niektóre obyczaje jako przestępstwo, np. kalym (opłata za żonę) czy współżycie z nieletnimi. Od 1927 roku zmiany obyczajowe i społeczne nabrały tempa. Aktywistki  z utworzonej w 1921 roku kobiecej sekcji Bucharskiej Partii Komunistycznej „Żenotdiel” przeprowadziły demonstracje w celu zrezygnowania z noszenia parandży (zasłon na całe ciało). Wywołało to protesty i zamieszki przeciwko tej zmianie, co pozwoliło władzy radzieckiej „na dokręcenie śruby”. Sowieci zlikwidowali wszystkie wakfy, zakazali Uzbekom obchodzenia ramadanu, masowo zamykali meczety, szkoły i sądy religijne.

Aby zilustrować skalę działań, należy spojrzeć na liczbę likwidowanych sądów: w 1922 roku w Uzbekistanie funkcjonowało ich 500, a pod koniec 1927 już tylko 7. Zmiany spotkały się z silnym sprzeciwem, a mieszkańcy do końca trwania Związku Radzieckiego trwali przy islamie i swoich obrzędach.

Okrzepnięcie systemu

Władza komunistyczna, aby zjednać ze sobą lokalnych mieszkańców, przyjęła politykę korienizacji kadr, prowadzoną aż do końca lat 60. Korienizacja polegała na dopuszczaniu do sprawowania przez narody podległe częściowej władzy nad strukturami państwa. W Uzbekistanie powołano „Centralną Komisję do Spraw Uzbekizacji Aparatu Państwowego i Przemysłu”, która zajmowała się organizowaniem kadr narodowych i rozwojem kulturalnym robotników i urzędników.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

Uzbecy w 1925 roku stanowili około 70% kadry państwowej. Drugim narzędziem wpływu była polityka językowa i alfabetyzacja, którą ZSRR prowadził dwutorowo – z jednej strony propagowane były języki narodowe, z drugiej zaś język rosyjski pozostawał lingua franca i posiadał niezwykle silną pozycję. Ponadto, władze sukcesywnie wprowadzały reformy alfabetu – w Uzbeckiej SRR w 1930 roku wprowadzono zapis łaciński, a od 1940 roku posługiwano się już cyrylicą. Zmiana alfabetu i intensywna rusyfikacja sprzyjały deislamizacji społeczeństwa, zwiększeniu wpływu propagandy i oderwaniu mieszkańców od dawnych korzeni.

Sowieci represjonowali uzbecką inteligencję, która kształtowała na silnie rozwinięty ruch biernego oporu. Przedstawicielami tzw. Grupy 18-tki byli działacze państwowi niezgadzający się z polityką Moskwy, którzy uważali, że Sowieci prowadzą szowinistyczną politykę narodowościową. „Inogamowszczyzna” to nazwa ruchu dziennikarzy, na czele z Rachimem Inogamowem, krytycznie nastawionych do rzekomej niezależności Uzbekistanu wobec Moskwy. Istniała także „kasymowszczyzna”, czyli zespół kilku sędziów, którym przewodził Saidullo Kasymow, a który rzekomo wspierał ruch „basmaczy”. Władze sowieckie tworzyły na szeroką skalę fałszywe akty oskarżenia przeciwko poszczególnym grupom niewinnych ludzi. Oskarżano np. o prowadzenie „zorganizowanej działalności kontrrewolucyjnej”, czy „nacjonalistycznych organizacji religijnych”. Szacuje się, że w latach 1937-1939 w Uzbeckiej SRR skazano 43 tys. ludzi, z czego około 7 tys. z nich zostało rozstrzelanych. Rozprawienie się z uzbecką inteligencją pozwoliło Sowietom na stworzenie „radzieckiej inteligencji”.

Basmacze, czyli opór wobec opresji

Radykalne zmiany w sferze obyczajowości, dzielenie narodowości, represjonowanie elit intelektualnych, ateizacja i laicyzacja społeczeństwa doprowadziły do powstania silnego ruchu „basmaczy”. Był to niejednorodny pod względem strukturalnym, ale spójny ideowo ruch ludzi buntujących się przeciwko radzieckiej władzy i broniących wiary muzułmańskiej.

Zarzewiem powstania basmaczy była Dolina Fergańska, gdzie w 1918 roku wybuchły walki z Armią Czerwoną, a sojusznikami powstańców były lokalne oddziały Białej Gwardii. Bolszewicy w 1919 roku powołali Turkiestańską Komisję WKP(b) ds. Basmaczestwa, jednak w początkowym okresie nie mogli oni pokonać basmaczy ze względu na zajmujące walki z białogwardzistami na Syberii. Basmacze prowadzili liczne działania partyzanckie na terenie całego Turkiestanu, łącznie z Bucharą i Chiwą, mimo że tam liczebność buntowników była niższa. Mimo wielkiej determinacji ruchu powstańczego, decentralizacja i rywalizacja wewnętrzna zostały wkrótce wykorzystane przez bolszewików. Do 1923 roku wszystkie najważniejsze zgrupowania ich wojsk zostały rozbite przez bolszewików. Władze radzieckie wykorzystywały procesy basmaczy do zduszenia oporu społecznego względem reform. Ruch powstańczy kilkakrotnie wznawiał swoją działalność, m.in. podczas wprowadzania kolektywizacji, jednak do końca lat 30. Sowietom udało się wyeliminować wszystkie punkty oporu basmaczy.

Rosja Radziecka, a następnie Związek Radziecki prowadziły na terenie Uzbekistanu i całej Azji Centralnej politykę narodowościową, zmierzającą do zniewolenia mieszkających tam narodów pod pręgierzem komunizmu. Liczne przemieszczenia ludności, represje wobec inteligencji, przymusowa laicyzacja i zmiany obyczajowe były podstawą represywnej polityki, której skutki uwidocznione są do dziś. W wyniku tych działań wybuchło wiele konfliktów etnicznych po upadku ZSRR. Państwa środkowoazjatyckie z trudem wracają do swoich korzeni, a elity polityczne są obarczone sowiecką mentalnością. Mimo bezsprzecznego postępu w zakresie przemysłu i rolnictwa, społeczeństwa muzułmańskie były rozmontowywane. Przykład Uzbekistanu, który stanowi „serce” Azji Centralnej w dobry sposób ilustruje skutki polityki radzieckiej.

Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!

Bibliografia:

Wierzbicki Andrzej, Etnopolityka w Azji Centralnej. Między wspólnotą etniczną a obywatelską, wyd. Elipsa, Warszawa 2008.

Wójcik Jan, Ruch basmaczy w radzieckiej Azji Środkowej 1918-1933, wyd. Fundacja Studiów Międzynarodowych, Warszawa 2008.

Борисов Николай Александрович, Между современностью и традицией. Политические альтернативы постсоветской Центпальной Азии, wyd. Российский государственный гуманитарный университет, Moskwa 2010.

http://vek-noviy.ru/istoriya-uzbekistana-1917-1991-g/obrazovanie-uzbekskoy-ssr.html

http://vek-noviy.ru/istoriya-uzbekistana-1917-1991-g/politika-repressiy-ee-sut-i-posledstviya.html

http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_26.php?reg=6

redakcja: Jakub Jagodziński