Jeden grudzień, pięć pomników
Pamięć o tragicznych wydarzeniach Grudnia 1970 roku pozostawała żywa w społeczeństwie przez całą dekadę lat 70. Przy okazji różnego rodzaju wydarzeń, pochodów i oczywiście rocznic wznoszono hasła nawołujące do ukarania sprawców. 16 grudnia 1979 roku Lech Wałęsa w przemówieniu, które wygłosił przy bramie nr 2 gdańskiej stoczni, postulował budowę pomnika:
„W przyszłym roku będziemy obchodzić 10. rocznicę tej tragedii – musimy postawić pomnik. Jeżeli do tego czasu nie powstanie, proszę wszystkich, by każdy na przyszłą rocznicę przyniósł ze sobą kamień. Jeśli wszyscy przyniosą po jednym, to na pewno zbudujemy pomnik”
Zgoda władz na budowę pomnika ofiar Grudnia 1970 była istotnym postulatem w czasie Sierpnia 1980 roku. W następstwie porozumień sierpniowych, cel zaczął być oddolnie realizowany. W różnych miejscach przybierał różne formy.
Pomnik Poległych Stoczniowców, Gdańsk
Był to pierwszy pomnik pamięci ofiar Grudnia 1970 wzniesiony przez opozycję demokratyczną w Polsce. Już w trakcie sierpniowych protestów rozpoczęto zbiórkę pieniędzy na budowę pomnika – darczyńcami byli pracownicy strajkujących zakładów, a później także inni mieszkańcy Trójmiasta i całej Polski. Za pozyskiwanie środków, ale też koordynację całej pracy związanej z przedsięwzięciem odpowiadał Społeczny Komitet Budowy Pomnika „Poległych Stoczniowców 1970”.
Władza niechętnie patrzyła na tę inicjatywę, utrudniając ją na różne sposoby. Ostatecznie jednak pomnik powstał w takim kształcie, jaki zakładano i to w niesłychanie szybkim tempie. W pobliżu bramy nr 2 stoczni gdańskiej już 17 września wbito pierwszy pal fundamentowy pod budowę pomnika. Za jego projekt odpowiadał czteroosobowy zespół, który tworzyli: Bogdan Pietruszka, Elżbieta Szczodrowska, Robert Pepliński oraz Wiesław Szyślak.
16 grudnia 1980 roku, w dziesiątą rocznicę masakry na Wybrzeżu, odsłonięto monumentalny pomnik składający się z trzech, czterdziestodwumetrowych krzyży, na których umieszczono mosiężne kotwice. W dolnej partii pomnika umieszczono brązowe płaskorzeźby, a także cytat z Psalmu 29 oraz fragment wiersza Czesława Miłosza.
Pomnik Ofiar Grudnia ’70, Gdynia, Al. Solidarności
Okoliczności powstania gdyńskiego Pomnika Ofiar Grudnia ’70 były zbliżone do tych, jakie towarzyszyły budowie gdańskiego monumentu – również powołano stosowny komitet, środki pozyskiwano oddolnie, a władze starały się całe przedsięwzięcie storpedować.
W listopadzie 1980 roku, na drodze konkursu, wybrano projekt autorstwa Stanisława Gierady. W dziesiątą rocznicę czarnego czwartku, 17 grudnia 1980 roku w Gdyni odsłonięto monument – pomnik przedstawiał cyfry 1970 osadzone na krzyżu. Cyfra „7” stanowi nawiązanie człowieka do upadającego po postrzale. Pomnik postawiono na ul. Czechosłowackiej (obecnie Aleja Solidarności).
Odkryj historię Grudnia ’70 i Grudnia ’81 w ramach wydarzenia „Gdańsk pamięta”, realizowanego przez Europejskie Centrum Solidarności. Kliknij, by dowiedzieć się więcej!
Pomnik Ofiar Grudnia ’70, Gdynia, Aleja Marszałka Józefa Piłsudskiego
Historia budowy drugiego monumentu upamiętniającego tragiczne wydarzenia grudnia 1970 w Gdyni była chyba jeszcze bardziej burzliwa niż opisanych wyżej. Niespełna dwa tygodnie po odsłonięciu pierwszego gdyńskiego pomnika, rozstrzygnięto konkurs na budowę drugiego. Nie wyłoniono w nim jednak zwycięskiego projektu. Kolejne konkursy i przesunięcia trwały aż grudnia 1981 roku, kiedy po wprowadzeniu stanu wojennego zawieszono prace nad projektem. Ostateczną wersję wyłoniono już po przemianach ustrojowych – w grudniu 1993 roku odsłonięto drugi pomnik. Był to projekt autorstwa Ryszarda Semki, Sławoja Ostrowskiego i Jana Netzela. Ponad dwudziestopięciometrowy krzyż stanął przy ulicy Józefa Piłsudskiego w Gdyni. Poziome ramię monumentu składa się z mniejszych, równoramiennych krzyży, które upamiętniają nazwiska gdyńskich ofiar tragicznego Grudnia 1970.
Pomnik Ofiar Grudnia 1970 – Anioł Wolności, Szczecin
Pierwszy monument upamiętniający ofiary rewolty Grudnia 1970 stanął w Szczecinie dopiero u schyłku XX wieku i był to zlokalizowany na Cmentarzu Centralnym Krzyż Męczeństwa Narodu Polskiego (zastąpiony nowym monumentem w 2022 roku). Wcześniej, bo 17 grudnia 1980 roku przy bramie szczecińskiej stoczni odsłonięto Tablicę Pamięci Poległych w Grudniu 1970.
W sierpniu 2005 roku odsłonięto monument „Anioł Wolności”, autorstwa Czesława Dzwigaja. Jest to jedenastometrowa, brązowa rzeźba wyobrażająca anioła trzymającego koronę cierniową z napisem Grudzień 1970.
Pomnik Ofiar Grudnia 1970, Elbląg
W Elblągu powstał trzeci z kolei monument upamiętniający ofiary tragicznego Grudnia 1970 roku. Podobnie jak w przypadku Gdyni i Gdańska szybko zawiązano tam specjalny komitet, który powołano w październiku, a dwa miesiące później, 20 grudnia 1980 roku odsłaniano już monument. Autorem projektu był Henryk Bukowski.
Pomnik składa się z dwóch betonowych bloków połączonych krzyżem i napisem: „Ofiarom Grudnia 1970 – w hołdzie robotniczej dumie, godności i woli – Solidarność Ziemi Elbląskiej”.
Odkryj historię Grudnia ’70 i Grudnia ’81 w ramach wydarzenia „Gdańsk pamięta”, realizowanego przez Europejskie Centrum Solidarności. Kliknij, by dowiedzieć się więcej!
Materiał powstał dzięki współpracy reklamowej z Europejskim Centrum Solidarności.
Bibliografia:
A. Kazański, Pomnik Poległych Stoczniowców, Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej, 2010 t. 10, nr 9-10,s. 155-157.
J. Netzel, Gdyńskie pomniki Ofiar Grudnia ’70. Historia powstania, Gdynia 2012.
J. Skórzyński, Zadra. Biografia Lecha Wałęsy, Gdańsk 2009.
