„Kultura” paryska, samizdat i lekcje wolności słowa Freedom of Speech Beyond Borders – archiwa cenzury i głosy młodego pokolenia
Jednym z najważniejszych punktów odniesienia dla refleksji nad oporem wobec cenzury pozostaje paryska „Kultura” – pismo i środowisko intelektualne skupione wokół Instytutu Literackiego w Maisons-Laffitte pod Paryżem. Założona przez Jerzego Giedroycia „Kultura” była czymś znacznie więcej niż emigracyjnym czasopismem. Stała się przestrzenią niezależnej debaty politycznej i literackiej, kanałem obiegu idei zakazanych w krajach bloku wschodniego oraz miejscem spotkania autorów, których głosu próbowano uciszyć.
Maisons-Laffitte funkcjonowało jako swoiste laboratorium wolnego słowa: archiwum tekstów, listów i polemik, ale też punkt styku emigracji, opozycji i podziemnej kultury wydawniczej. To właśnie tam trafiały teksty, które nie miały szans na legalną publikację w Polsce czy Czechosłowacji, a które następnie – często w formie tamizdatu – wracały do krajów objętych cenzurą.
To dziedzictwo stało się jednym z kluczowych kontekstów projektu edukacyjnego Freedom of Speech Beyond Borders, realizowanego przez Europejską Sieć Pamięć i Solidarność. Projekt skierowany do studentów i młodych profesjonalistów z różnych krajów Europy miał na celu nie tylko przybliżenie historii walki z cenzurą w okresie zimnej wojny, lecz także stworzenie przestrzeni do refleksji nad współczesnymi formami ograniczania wolności wypowiedzi – także w społeczeństwach demokratycznych.
Program łączył seminaria online z intensywnymi wizytami studyjnymi w europejskich archiwach i miejscach pamięci. Uczestnicy pracowali m.in. w Instytucie Badań Europy Wschodniej w Bremie, Bibliotece Libri Prohibiti oraz Bibliotece Václava Havla w Pradze, a zwieńczeniem projektu było spotkanie w Maisons-Laffitte – w dawnej siedzibie paryskiej „Kultury”. Tam, w bezpośrednim kontakcie z archiwaliami i historią środowiska Giedroycia, możliwa stała się rozmowa o odpowiedzialności słowa, strategiach omijania cenzury i znaczeniu niezależnych kanałów komunikacji.
Szczególne miejsce w projekcie zajmowało zjawisko samizdatu, w Polsce często nazywanego „bibułą”. Była to nieocenzurowana literatura produkowana w warunkach konspiracyjnych – przy użyciu maszyn do pisania, kalki, prowizorycznych technik druku. Samizdat funkcjonował obok oficjalnego obiegu kultury, tworząc alternatywną sferę komunikacji, w której liczyły się autonomia, spryt, alegoria i językowy kamuflaż. Władza deklarowała wolność słowa, ale w praktyce nawet pozornie niewinne teksty mogły zostać uznane za zagrożenie dla ustroju.
Z czasem twórcy nauczyli się poruszać w tej rzeczywistości: sięgali po metaforę, ironię, aluzję, bajkę czy absurd, by przemycać treści, których nie dało się wyrazić wprost. Ten „taniec z cenzurą” był jednocześnie aktem oporu i świadectwem kreatywności kultury podziemnej.
W ramach Freedom of Speech Beyond Borders uczestnicy projektu nie tylko badali archiwa, lecz także przenieśli historyczne doświadczenia w obszar współczesnej praktyki twórczej. Podczas warsztatów artystycznych powstały autorskie ziny – nieoficjalne, niskonakładowe publikacje inspirowane estetyką samizdatu i zasadą DIY („zrób to sam”). Praca nad nimi wymagała selekcji treści, negocjowania narracji w grupie oraz świadomego ograniczenia środków wyrazu – w kontrze do łatwości cyfrowej publikacji.
Efekty tej pracy można dziś zobaczyć w bibliotece zinów Freedom of Speech Beyond Borders, prezentującej m.in. tytuły The Doors Are Closing, Resistance, Behind the Closed Doors czy Translations. Każdy z nich jest osobistą opowieścią o wolności, pamięci i granicach wypowiedzi – opowieścią zakorzenioną w archiwach, ale wyraźnie odnoszącą się do współczesności.
Projektowi towarzyszy również film poświęcony Maisons-Laffitte i dziedzictwu paryskiej „Kultury”, który przypomina, że archiwa nie są martwymi zbiorami dokumentów. To przestrzenie, w których przeszłe formy oporu wobec cenzury spotykają się z aktualnymi pytaniami o rolę słowa, odpowiedzialność twórcy i znaczenie niezależnej kultury w świecie pełnym nowych – i starych – mechanizmów kontroli.
Więcej informacji o projekcie można znaleźć tutaj: Freedom of Speech Beyond Borders | ENRS
Film o Maisons-Laffitte i paryskiej „Kulturze”:
Biblioteka zinów Freedom of Speech Beyond Borders:
