M. Galas – „Rabin Markus Jastrow i jego wizja reformy judaizmu. Studium z dziejów judaizmu w XIX w.” – recenzja i ocena
Dr Michał Galas jest adiunktem w Katedrze Judaistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Specjalizuje się w dziejach judaizmu w Polsce oraz głównych kierunków w judaizmie współczesnym. Opublikował m.in. Światło i słońce. Studia z dziejów chasydyzmu (Austeria, Kraków 2006), Duchowość żydowska w Polsce (Księgarnia Akademicka, Kraków 2000).
Omawiana praca nie rości sobie pretensji do przedstawienia pełnej biografii Jastrowa, ale przede wszystkim przedstawienia jego poglądów na reformę judaizmu, z konieczności zawiera także wiele elementów biograficznych, często prezentowanych po raz pierwszy, które pomagają w lepszy sposób zrozumieć koleje życia, postępowania i myślenia Markusa Jastrowa (s.10-11). Ilość materiału źródłowego i jego charakter wpłynęły na sposób ujęcia tematu oraz objętość poszczególnych rozdziałów. Autor podzielił pracę na dwie główne części. Część pierwsza: Europa, dotyczy okresu młodości i kształtowania się poglądów Markusa Jastrowa. Galas zawarł w niej 5 rozdziałów, z których każdy dotyczy poszczególnych etapów życia rabina.
Część druga, Stany Zjednoczone, dotyczy Markusa Jastrowa jako rabina w kongregacji Rodeph Shalom w Filadelfii i jako ważnej postaci w toczącej się debacie o kształt judaizmu. Tę część badacz podzielił również na 5 rozdziałów. Strukturę pracy dopełniają Wstęp, Wprowadzenie i Zakończenie oraz Bibliografia. Ponadto książkę uzupełniają indeks osobowy oraz Aneks, w którym autor zawarł interesujący materiał źródłowy. Dodatkowym atutem książki są z pewnością 24 ilustracje, które czynią ją bogatszą zwłaszcza pod względem estetycznym. Kształt pracy, jaki zaproponował Galas czytelnikowi, jest jasny i czytelny, i nie sprawia odbiorcy żadnych problemów.
Czytelne tło i objaśnienie
Bardzo ważną rolę w pracy Galasa odgrywa Wprowadzenie. Jest to krótkie kompendium dotyczące reformy judaizmu. W trzech podrozdziałach: 1. Haskala i reforma judaizmu w Niemczech, 2. Wpływy reformy judaizmu na ziemiach polskich, 3. Judaizm w Stanach Zjednoczonych, autor w bardzo syntetyczny sposób przedstawia główne problemy XIX-wiecznego judaizmu, z którymi zetknął się Markus Jastrowi. Taki zabieg jest bardzo dobrym rozwiązaniem, gdyż uważna lektura Wprowadzenia daje czytelnikowi wiedzę niezbędną do lepszego zrozumienia książki.
Warszawski kaznodzieja i rewolucjonista
Pierwszą część książki M. Galas poświęca europejskiemu okresowi życia Markusa Jastrowa. W rozdziałach Młode lata (rozdz. I) i Jastrow w Warszawie 1858-1862 (rozdz. II) poznajemy młodość Jastrowa oraz miejsca, gdzie mieszkał, działał, studiował i kształtowały się jego poglądy. Zwłaszcza okres pobytu w Warszawie, kiedy Jastrow był kaznodzieją synagogi postępowej na ul. Daniłowiczowskiej, będzie ciekawy dla polskiego czytelnika. Autor zwraca uwagę nie tylko na działalność religijną Jastrowa, ale również na ważną rolę, jaką odegrał na polu edukacji i kultury. Michał Galas przedstawia Jastrowa jako prekursora dialogu międzyreligijnego. Taka działalność Jastrowa została dostrzeżona przez carskie władze – Jastrow przypłacił to pobytem w warszawskiej Cytadeli. Rozdział ten jest jednym z najlepiej opracowanych w książce, choć, jak wspomina sam autor, na tym polu jest jeszcze wiele do zrobienia, jak choćby rozpoznanie udziału Jastrowa w konspiracji czy przygotowaniach i realizacji powstania styczniowego. Pobyt w Warszawie sprawił, że Jastrow zyskał sławę „rewolucjonisty i cierpiącego rabina” (s.261). Podczas swoich pobytów jako rabina w Mannheim (rozdz. III) i Wormacji (rozdz. V) skupił się na wprowadzeniu reform, które miały uchronić te gminy przed skostnieniem, albo odejściem od judaizmu, koncentrując się na godności człowieka, podnoszeniu jego moralności i życia duchowego (s.261).
Amerykański reformator
Poglądy Jastrowa na judaizm najpełniej uwidoczniły się podczas jego pobytu w Stanach Zjednoczonych. Pełniąc funkcję rabina w Kongregacji Rodeph Shalom i biorąc udział w licznych przedsięwzięciach organizacji żydowskich, rabin Jastrow wchodził w osobiste konflikty m.in. z I. M. Wisem i jego obozem reformy. Rozdział ten jest okraszony bardzo licznymi cytatami ilustrującymi działalność Jastrowa i objaśniającymi treść książki. Ważne są również pisma i pamflety polemiczne, przyczyniające się do stworzenia pełniejszego obrazu wizji reformy judaizmu według Jastrowa. Nie pozostawił on bowiem żadnej kompleksowej publikacji, która sensu stricto dotyczyłaby jego poglądów.
Baza źródłowa, na której oparł się Michał Galas, jest doprawdy imponująca. Jako źródło posłużyły autorowi głównie prace Jastrowa – częściowo nieznane i odkryte przez krakowskiego badacza w wyniku kwerend w licznych archiwach w Polsce, Niemczech, Izraelu i Stanach Zjednoczonych. W bogatej literaturze przedmiotu są prace wydane po angielsku, niemiecku, jidysz i polsku.
Celem pracy Michała Galasa było przedstawienie poglądów Markusa Jastrowa na reformę judaizmu. Życiorys Jastrowa doskonale prezentuje zagadnienia związane z XIX-wiecznym judaizmem. Już sama liczba miejsc (Berlin, Wrocław, Warszawa, Wormacja, Filadelfia) związanych z Jastrowem świadczy o dużej nośności tej postaci. Właściwość ta jest jednak zarazem znaczącym utrudnieniem dla badacza. Michał Galas włożył olbrzymi trud w kwerendę archiwalną, zwłaszcza że pomimo zasług Jastrowa nie jest on postacią, która wcześniej wzbudzałaby duże zainteresowanie historyków. Innym problem, z którym musiał się zmierzyć krakowski badacz, był brak dzieła, w którym Jastrow wyłożyłby swoje poglądy na temat reformy judaizmu. Źródłem w tym przypadku stały się liczne artykuły Jastrowa, pod którymi rabin nie zawsze się podpisywał, np. podczas pobytu w Warszawie. Michał Galas dokonał słusznego wyboru. Praca wydana jest bardzo starannie. Jak sądzę, dzieło Michała Galasa stanowi doskonałe źródło informacji i punkt wyjścia do dalszych badań nad reformą judaizmu w XIX w.
Zredagował: Kamil Janicki
Korektę przeprowadziła: Joanna Łagoda
