Niemcy w stolicy! – zajęcie Warszawy w czasie I wojny światowej
I wojna światowa to jeden z największych konfliktów zbrojnych w dziejach świata. Walka o terytoria kolonialne zaowocowała wzrostem napięcia pomiędzy europejskimi mocarstwami. Iskrą, przez którą wybuchła ta „beczka prochu”, był zamach na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda Habsburga w Sarajewie. Istniejąca w tamtym czasie skomplikowana sieć sojuszy wojskowych powodowała, że kolejne państwa włączały się do walki po stronie Trójporozumienia (do którego należała carska Rosja) lub Trójprzymierza (gdzie przynależały Niemcy), aż w końcu spór osiągnął rozmiar ogólnoświatowy. Jedną z jego konsekwencji było odzyskanie przez Rzeczpospolitą niepodległości. Nim jednak do tego doszło, linia frontu kilkakrotnie przechodziła przez polskie ziemie.
W Warszawie skutki Wielkiej Wojny (jak nazywano i wciąż nazywa się I wojnę światową) zaczęto odczuwać 30 lipca 1914 roku, kiedy to zmobilizowano załogę Cytadeli. Dwa dni później Rosja przystąpiła do czynnego udziału w konflikcie. Po upływie kolejnych dwóch, czyli 3 sierpnia, powołano Komitet Obywatelski, niedługo potem przekształcony za zgodą Rosjan w Centralny Komitet Obywatelski. Na terenach Królestwa Polskiego i pobliskich obszarach, również zajmowanych przez Rosjan, zajmował się on ochroną ofiar wojny, administracją i rejestracją strat wojennych.
Niemiecka pocztówka propagandowa przedstawiająca Warszawę bombardowaną przez sterowce w 1914 r. (domena publiczna). Z początkiem walk wiązało się również zahamowanie procesu urbanizacji miasta, zwłaszcza budowy bardzo wysokich, jak na ówczesne czasy, kamienic o ośmiu lub nawet dziewięciu kondygnacjach. Części planów zaniechano, część już rozpoczętych prac została przerwana i porzucona (w tym budowa zespołu domów czynszowych na Sewerynie), a część po prostu zawieszono do odwołania (np. budowę bazyliki Najświętszego Serca Jezusowego na Michałowie.) Były również miejsca, które miały problem z rozpoczęciem działalności, jak Dom Towarowy Braci Jabłkowskich na ulicy Brackiej 25.
Pierwszy raz stolica Królestwa Polskiego była zagrożona działaniami militarnymi jeszcze w tym samym roku we wrześniu, kiedy to połączone siły niemieckiej 9 Armii i austriackiej 1 Armii w sile 300 tysięcy ludzi dokonały kontrofensywy w kierunku Warszawy i Dęblina. Pomimo początkowych sukcesów, w tym podejścia pod samą stolicę, rosyjskiemu generałowi Nikołajowi Ivanowowi udało się odeprzeć nacierające siły Paula von Hindenburga i odrzucić je aż na granice przedwojenne. Jednak już 2 maja 1915 r. nowa ofensywa w okolicach Gorlic przełamała front i wojska rosyjskie musiały się wycofać. 5 sierpnia niemieccy żołnierze wkroczyli do Warszawy.
Niemcy wkraczają do Warszawy w sierpniu 1915 r. (fot. ze zbiorów Bundesarchiv, Bild 183-R42025, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Niemcy). Pierwszą rzeczą, którą zrobili Niemcy, było zajęcie kluczowych miejsc w mieście na swoje potrzeby – między innymi warszawskiej Cytadeli, w której jeszcze tego samego dnia ustawiono radiostację, mającą utrzymywać kontakt z dowództwem i nadawać sygnał rozpoznawczy. Kolejne okupowane budowle to m.in. Zamek Ujazdowski, w którym mieściły się koszary i szpital wojskowy, oddany Polakom 10 kwietnia 1917 roku. Zajęto również cmentarz żołnierzy carskich na Powązkach, a dookoła miasta powstało wiele małych cmentarzy wojennych, które od teraz miały być przeznaczone do chowania poległych na froncie Niemców. Na Polu Mokotowskim ustawiono też halę dla sterowców, rozebraną w 1917 roku.
6 sierpnia Komitet Obywatelski powołuje Zarząd Miasta Warszawy. Okupantom zależało na przychylności Polaków, podjęli więc szereg propolskich działań. Jesienią zezwolili na reaktywowanie polskiego szkolnictwa, a nawet wprowadzili obowiązek szkolny. Reaktywowane zostały Politechnika Warszawska i Uniwersytet Warszawski, powstało też wiele nowych szkół, a rok po odbiciu miasta również Muzeum Narodowe. Nakazana została likwidacja wszystkich dwujęzycznych napisów, co bardzo spodobało się warszawiakom. Mieszkańcy usunęli niemal wszystko, co pozostało po znienawidzonym zaborcy: zmieniono nazwy ulic (np. Namiestnikowska na Floriańska, Włodzimierska na Czackiego), usunięto też pomniki rosyjskiego zwycięstwa w powstaniu listopadowym oraz Iwana Paskiewicza. Upamiętniono krzyżami Józefa Sowińskiego i uczestników bitwy o Olszynkę Grochowską. Starano się też odzyskać kościoły, które zostały przekształcone przez poprzedniego zaborcę na cerkwie.
Gmach Główny Politechniki Warszawskiej. Dla Warszawy okupacja niemiecka oznaczała powstanie politechniki i odnowienie uniwersytetu (fot. Marcin Białek, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0). 8 kwietnia 1916 roku dekretem gubernatora Hansa von Beselera zwiększono powierzchnię Warszawy ponad trzykrotnie (3273 do 12 100 hektarów, licząc razem z Wisłą). Przyłączono do miasta wsie Marymont, Powązki, Buraków, Koło, Czyste, Mokotów, Czerniaków, Siekierki, Gocław, Grochów, Targówek, Utrata, Bródno i Pelcowizna. Liczba ludności wzrosła o 100 tysięcy, a wszyscy nowi obywatele już 14 lipca mogli wziąć udział w wyborach do Rady Miejskiej. Prowizorycznie odbudowano mosty na Wiśle. W tym samym roku powstał też Szkic wstępnego planu regulacyjnego m. st. Warszawy, napisany przez Tadeusza Tołwińskiego. Zawierał on pomysły i plany, dotyczące przyszłego rozwoju miasta i był pierwowzorem współczesnego studium zagospodarowania przestrzennego.
Pomimo tych licznych gestów przyjaźni, oczywistym celem nowego zaborcy było wykorzystanie miasta na swoje potrzeby. Konfiskowano towary przydatne na froncie. Wywożono nawet żywność, co poskutkowało w końcu wprowadzeniem na nią kartek. Niemcy mieli też monopol na niektóre towary. Rozkwitł więc czarny rynek, jednak ceny na nim były tak wysokie, że społeczeństwo ubożało, a niedawno powiększona o 100 tysięcy obywateli Warszawa zmniejszyła się o tę samą liczbę mieszkańców, ponieważ ludzie uciekali z miasta na wieś.
W 1917 roku pogorszyła się sytuacja nowego zaborcy na froncie zachodnim. Dochodziło do kolejnych manifestacji, a w 1918 doszło nawet do strajku powszechnego – stanęły fabryki, urzędy i komunikacja miejska. 8 listopada w Niemczech miała miejsce rewolucja, wobec czego gubernator Hans von Beseler opuścił stolicę. 10 listopada do Warszawy przyjechał zwolniony z więzienia Józef Piłsudski. Dzień później Rada Regencyjna przekazała mu władzę wojskową, co symbolicznie uznajemy za moment odzyskania przez Polskę niepodległości.
Źródło: I wojna światowa [w:] Warszawikia. Wszystko o Warszawie [dostęp: 4 sierpnia 2015 r. <[http://warszawa.wikia.com/wiki/I_wojna_%C5%9Bwiatowa]>.
Redakcja: Tomasz Leszkowicz
