Paweł Machcewicz – „Spory o historię” – recenzja i ocena

Paweł Machcewicz jest wybitnym historykiem, profesorem Uniwersytetu Warszawskiego oraz Instytutu Studiów Politycznych PAN. Obecnie szefuje Muzeum II Wojny Światowej, którego jest również pomysłodawcą. Był także jednym z organizatorów i pierwszym szefem Biura Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej. Jego bogaty dorobek naukowy obejmuje m.in. książki „Polski rok 1956” (1993), „Emigracja w polityce międzynarodowej” (1999) oraz „»Monachijska menażeria« Walka z Radiem Wolna Europa 1950–1989” (2007). Z racji piastowanych przez siebie funkcji, a także szerokich zainteresowań badawczych, Paweł Machcewicz był w ostatniej dekadzie jednym z historyków najczęściej zabierających głos w publicznych debatach na temat dziejów najnowszych. Recenzowana pozycja stanowi zbiór jego publicystycznych wypowiedzi, zamieszczanych na łamach prasy w latach 2000–2011, a część z nich autor dodatkowo poszerzył i uzupełnił.

„Spory o historię” to teksty poruszające tematy bardzo różnorodne, począwszy od generalnych rozważań na temat PRL, a skończywszy na dyskusjach wokół kierowanego obecnie przez Machcewicza Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku. Charakterystyczne jest, że sam Machcewicz w każdej sprawie, w której zabiera głos, prezentuje poglądy wyważone i konsekwentne, oparte przede wszystkim na chłodnej analizie źródeł historycznych. W obszernym wstępie, poprzedzającym wybór tekstów, kilkukrotnie zaznacza, że bywał wywoływany do tablicy przez publicystów tak z lewej, jak i z prawej strony, ale nie uchylał się również przed inicjowaniem debat. Tak było w przypadku wspomnianego już Muzeum II Wojny Światowej.

Szczególną wartością recenzowanej pozycji jest możliwość prześledzenia sporów toczących się na przestrzeni lat. Wyjątkowo interesujące wydaje się zestawienie poglądów Machcewicza w sprawie korzystania z dokumentów Służby Bezpieczeństwa jako ze źródeł historycznych. Tego rodzaju debata toczyła się od samego początku istnienia IPN-u. Autor występował w niej początkowo jako pracownik Instytutu, energicznie i konsekwentnie broniąc prawa historyków do wykorzystywania tych źródeł. Wespół m.in. z obecnym prezesem IPN-u Łukaszem Kamińskim stawiał trudne pytania o moralną ocenę czasów komunistycznej dyktatury. Opowiadał się przeciwko „historii kombatanckiej”, broniąc m.in. Sławomira Cenckiewicza, bezpardonowo atakowanego za publikacje poświęcone stopniowi rozpracowania przez bezpiekę opozycji Wybrzeża. Już po odejściu z Instytutu ten sam Cenckiewicz stał się obiektem ostrej krytyki Machcewicza, której przedmiotem była książka „SB a Lech Wałęsa. Przyczynek do biografii”, opublikowana wspólnie z Piotrem Gontarczykiem. Cała krytyka ma charakter merytoryczny – Machcewicz jako publicysta nie pozwala sobie na rezygnację z rygorów warsztatu historyka, a jednocześnie udaje mu się unikać języka hermetycznego, niezrozumiałego dla laików. W debacie na temat IPN-u Machcewicz jawi się więc jako obrońca wolności badawczej, przy jednoczesnym zachowaniu wysokich standardów obowiązujących wszystkich badaczy.

Innym sporem, który do białości rozpalał publicystów, historyków i polityków w Polsce, był przez ostatnie lata problem relacji polsko-żydowskich. To właśnie Machcewicz w początkach swojej pracy w IPN-ie musiał zmierzyć się ze spuścizną nieznanego aspektu tragicznej historii II wojny światowej. Wspólnie z Krzysztofem Persakiem był on redaktorem dwutomowej publikacji „Wokół Jedwabnego”, która w drobiazgowy sposób podjęła tematykę badawczą wskazaną przez Jana Tomasza Grossa w jego głośnej książce „Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka”. Do pierwszej publikacji polsko-amerykańskiego socjologa Machcewicz prezentował pozytywny stosunek, oceniając ją jako potrzebny wstrząs, który stał się impulsem do naukowego podjęcia tej problematyki i do oczyszczającej dyskusji. Jego zdaniem walory te uzasadniały publikację „Sąsiadów...”, pomimo zauważalnych niedostatków warsztatu historycznego, jakie można znaleźć w książce Grossa. Zgoła inny jest jednak stosunek Machcewicza do wydanej w zeszłym roku książki „Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów”. Jest on zdania, że kolejna terapia szokowa nie jest już Polakom potrzebna, ponieważ pierwsza, poświęcona szeroko dyskutowanym książkom Grossa, skutecznie spełniła taką funkcję. Pełne niedomówień i manipulacji „Złote żniwa” są jego zdaniem niedźwiedzią przysługą dla świadomości historycznej Polaków. Książka ta przyczyniła się bowiem w jego ocenie do pogłębienia podziałów i zawziętości pomiędzy dyskutantami o przeciwnych poglądach, co sprowadziło dyskusję na manowce jałowości.

Nie mniej interesujące są pozostałe tematy poruszone w „Sporach o historię”, o czym czytelnik będzie mógł się dowodnie przekonać. Teksty Machcewicza korzystnie odróżniają się jakością na tle, momentami irytująco płytkich, dyskusji toczonych przez publicystów wszystkich odcieni politycznych. Zachowują one swoją wartość pomimo upływu lat, choć niektóre konteksty są dziś bardzo trudne do uchwycenia, tak jak w przypadku polemiki z prof. Jerzym Wiatrem, którego artykuł krytyczny wobec IPN-u z sierpnia 2001 r. interpretowano jako zakamuflowaną groźbę likwidacji tej instytucji.

Teksty Pawła Machcewicza charakteryzuje konsekwencja i niezależność poglądów, co bardzo korzystnie wpływa na jego wiarygodność – nie tylko jako historyka, lecz także publicysty. Z formułowanymi przez niego ocenami można oczywiście polemizować, ale to czyni jego książkę tym bardziej interesującą. Stanowi ona bowiem wartościowy materiał do refleksji, i to tak dla zawodowych historyków, jak i dla laików.

Redakcja i korekta: Agnieszka Kowalska