Piotr Kołakowski – „Czas próby” – recenzja i ocena

Książka wyszła spod pióra dr. hab. Piotra Kołakowskiego, pracownika naukowego Instytutu Historii i Politologii Akademii Pomorskiej w Słupsku. Jest on znany czytelnikom z takich pozycji jak „NKWD i GRU na ziemiach polskich 1939–1945”, „Między Warszawa a Pragą. Polsko-czechosłowackie stosunki wojskowo-polityczne 1918–1939” i „Pretorianie Stalina. Sowieckie służby bezpieczeństwa i wywiadu na ziemiach polskich 1939–1945”.

Jeżeli ktoś jest zainteresowany historią polskiego wywiadu w wersji nieco lżejszej, niż w pracach skierowanych do historyków, powinien zainteresować się książką Kołakowskiego. Nie oznacza to jednak wcale, że pozycji tej brakuje walorów poważnej publikacji historycznej. Specjalista znajdzie tam bowiem to, czego potrzebuje, lecz przedstawione językiem klarowanym i dalekim od przesadnej komplikacji. Dzięki temu również amator, nienawykły do ciężkiego pióra historyków, będzie mógł czerpać przyjemność z czytania.

W „Czasie próby” autor poświęcił uwagę dwóm aspektom pracy polskiego wywiadu w roku 1939: działalności na terenie III Rzeszy oraz na terenie Związku Radzieckiego. O zawężeniu swojego tematu badań Kołakowski rzetelnie informuje już we wstępie. Można mieć jedynie nadzieję, że w przyszłości rozpocznie badania również nad działalnością Oddziału II Sztabu Głównego w innych krajach.

Swoją pracę autor podzielił na pięć rozdziałów. W pierwszym, na blisko czterdziestu stronach, przedstawił on sytuację geopolityczną Polski przed wrześniem 1939 r. Wyraźnie widać, że w tym fragmencie autor nie miał ambicji przedstawiania żadnych nowych ustaleń. Służy on jedynie wprowadzeniu czytelnika w zagadnienia pracy polskiego wywiadu. Trzeba zresztą przyznać, że udało się zrealizować to założenie – podobnie jak w przypadku następnego rozdziału, poświęconego organizacji i zadaniom wywiadu. Pomimo niewątpliwych trudności, jakimi są bolesne braki w materiałach archiwalnych, autorowi udało się odtworzyć w dużym stopniu struktury zarówno Referatu Zachód (czyli skierowanego na III Rzeszę), jak i Referatu Wschód (skierowanego na ZSRR). Stosunkowo najbardziej zauważalnym brakiem w tym rozdziale były diagramy obrazujące strukturę poszczególnych komórek operacyjnych.

Kolejne dwa rozdziały dotyczą zasadniczego tematu książki, czyli inwigilacji dwóch największych sąsiadów Polski. Czytelnik może się z nich dowiedzieć o dramatycznych próbach uruchomienia polskiego wywiadu w hitlerowskich Niemczech oraz o niemniej heroicznych działaniach na terenie ZSRR. Autor stara się przedstawić działania „dwójki” w sposób możliwie obiektywny, zważając na realne możliwości działania. Z pewnego rodzaju podziwem opisuje wszystkie sukcesy wywiadowcze Oddziału II, jednocześnie nie przemilczając spraw bolesnych. Do takich należą na przykład nieudane działania na terenie Związku Radzieckiego, a w szczególności nieumiejętność przewidzenia działań Stalina wobec Polski w obliczu II wojny światowej.

Kołakowski dużo miejsca w książce poświęca wadliwie działającej komunikacji między Ministerstwem Spraw Zagranicznych i Głównym Inspektoratem Sił Zbrojnych a Oddziałem II SG. Niejednokrotnie wskazuje, jak potencjalnie bardzo ważne informacje były ignorowane przez pracowników tych instytucji. Można odnieść wrażenie, że według niego losy Polski we Wrześniu mogły potoczyć się w nieco inny sposób – i to pomimo dość nierównego poziomu sukcesów w inwigilacji obu sąsiadów.

Najciekawszym fragmentem książki jest chyba jednak rozdział piąty, w którym autor przedstawił współpracę polskiego wywiadu ze służbami innych krajów. Czytelnik może dowiedzieć się zatem nie tylko o rozmowach z Francuzami czy Brytyjczykami, ale również z Finami, Czechami i Litwinami. Szczególnie ciekawe są fragmenty na temat sąsiadów zza południowej granicy, którzy przez długi czas byli nastawieni do Polski w sposób otwarcie wrogi. Potem jednak zmienili oni swoje nastawienie i przy pomocy dwóch komórek operacyjnych Obrona narada oraz Dva konšele przekazywali „dwójce” liczne ważne informacje.

Źródła, które do swoje pracy wybrał Kołakowski, są zróżnicowane. Z jednej strony znajdują się wśród nich pozycje niewątpliwie ważne, jak na przykład materiały z Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie-Rembertowie, Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie czy też z Rosyjskiego Archiwum Wojskowego w Moskwie. Z drugiej strony część opracowań, z których korzystał autor, ma już swoje lata i warto byłoby je zastąpić pozycjami aktualniejszymi.

Na koniec warto wspomnieć o samym wydaniu. Książka ukazała się w twardej, solidnej oprawie, a tekst został okraszony sporą ilością fotografii. Czytelnik może zapoznać się nie tylko z portretami oficerów Oddziału II SG, ale również z placówkami, w których pracowali, a także z obiektami ich zainteresowań, na przykład z rosyjskimi czołgami. Co, w parze z dość przystępną ceną, stanowi dobrą inwestycję.

Zobacz też:

• Robert Majzner – „Attachaty wojskowe Drugiej Rzeczypospolitej”;
• Gwido Langer – szara eminencja polskiego wywiadu;
• Sławomir Cenckiewicz – „Długie ramię Moskwy”;
• „Wywiad i kontrwywiad wojskowy II RP” t. 1 - red. T. Dubicki.

Redakcja: Michał Przeperski

Korekta: Agnieszka Kowalska