„Represje wobec Kościoła w krajach bloku wschodniego” – red. Józef Marecki – recenzja i ocena

Artykuły

Zbiór składa się z dziewięciu artykułów, z czego siedem mówi o represjach przeciwko związkom wyznaniowym. Pierwszy z nich poświęcony jest prawodawstwu kościelnemu wprowadzonemu w Czechosłowacji w 1949 r. i praktyce jego stosowania. Ustawy te zmierzały do zniszczenia struktur Kościoła i do jego pełnego podporządkowania państwu. Na mocy przyjętych aktów prawnych powołany został Państwowy Urząd ds. Wyznań, „mający wszelkie kompetencje w sprawach kościoła i religii”. Uregulowano także kwestie obecności lekcji religii w szkołach i wszelką działalność publiczną księży. Wprowadzone ustawy spowodowały bardzo daleko idące ograniczenie roli Kościoła w CSRS, dzięki czemu przestał on być groźnym przeciwnikiem dla władzy komunistów w tym kraju. Dwa kolejne teksty opisują prześladowania Kościoła w praktyce. Pierwszy z nich przedstawia całe spektrum wrogiej wobec duchowieństwa na Słowacji działalności władz i aparatu represji. Drugi traktuje o represjach wymierzonych w zakony grekokatolickie na terenie całej Czechosłowacji. Pomimo odmienności sytuacji obu Kościołów, możemy zaobserwować dużą zbieżność stosowanych przez komunistów metod.

Za najbardziej interesujący artykuł w całym zbiorze uważam ten poświęcony represjom wobec bł. bp. Vasila Hopki. Dzięki niemu możemy prześledzić, jak perfidnie prześladowani byli biskupi trwający przy swoim Kościele. Główny bohater został najpierw odizolowany od wiernych. W trakcie aresztu domowego próbowano przekonać go do konwersji na prawosławie, w zamian za co miał zostać metropolitą tego Kościoła na Słowacji. Odmowa miała zaowocować losem męczennika. Gdy bp Hopko odrzucił propozycję władz, został aresztowany i poddany brutalnemu śledztwu. Skazano go pod fikcyjnym zarzutem szpiegostwa na rzecz Watykanu, w konsekwencji czego więziony był przez 14 lat. Gdy został uwolniony w 1965 r., od razu podjął działania na rzecz reaktywowania zlikwidowanego Kościoła grekokatolickiego. Jego starania zakończyły się sukcesem w 1968 r. Następnie jako duszpasterz służył swojemu Kościołowi aż do śmierci w 1976 r. Historia bp. Hopki pokazuje dowodnie, jak trudno było działać duchowieństwu w ramach państwa będącego elementem bloku sowieckiego. W tej części zbioru opisane zostały także represje wobec Kościoła katolickiego na Litwie i Ukrainie.

Swoistym podsumowaniem polityki państw bloku wschodniego wobec związków wyznaniowych była,,narada zaniepokojeniowa”, do której doszło w 1959 r. Wzięli w niej udział przedstawiciele Czechosłowacji, Węgier i PRL. Dokument opisujący jej przebieg potwierdza, jak silny był polski Kościół, a z drugiej strony uświadamia, że cele władz komunistycznych w każdym z tych państw były niezmiennie takie same.

Komuniści wobec Kościoła w PRL

W zbiorze znajdują się również dwa artykuły opisujące sytuację biskupów w PRL. Pierwszy z nich przedstawia sylwetkę sekretarza Episkopatu bp. Zygmunta Choromańskiego, jednego z najbliższych współpracowników prymasa Wyszyńskiego, ukazaną przez pryzmat dokumentacji SB. Opracowanie to ukazuje różnorodność metod inwigilacji stosowanych przez policję polityczną i to, jak drobiazgowe informacje na jego temat zbierał aparat represji. Ostatni z artykułów zbioru udowadnia z kolei, jak szczegółowo SB interesowało się biskupami katolickimi. Na każdego pełniącego tę funkcję w strukturach Kościoła zakładano odrębną teczkę, w której gromadzono materiały dotyczące każdego aspektu życia rozpracowywanej osoby.

Nie mniej ważną częścią zbioru są opracowane źródła. Jedno z nich, zatytułowane,,Koniec odwilży w sferze wyznaniowej”, pokazuje, jak szybko władze wycofywały się z ustępstw poczynionych na rzecz Kościoła w 1956 r. Pierwsze ataki na tę instytucję zaczęły się już na początku roku 1957, a więc, okres pokoju dla Kościoła nie trwał nawet roku.

Drugie z opracowań ukazuje, jak ważną pozycję w działalności wymierzonej w religię miał powołany w 1950 r. Urząd ds. Wyznań. Dokument „Ocena działalności kleru w województwie krakowskim” pozwala zrozumieć, jak wyglądała i na czym koncentrowała się działalność tej jednostki przeznaczonej do walki z Kościołem. Pokazuje też, jak dogłębnie analizowano każdy krok duchowieństwa, poszukując wszelkich przejawów wrogiej działalności.

Wnioski z lektury

Zbiór z czystym sumieniem można polecić zarówno osobom interesującym się historią Kościoła w PRL, jak i tym, którzy nigdy nie mieli kontaktu z tą tematyką. Szczególnym walorem publikacji jest przegląd metod działań aparatu represji w wielu z państw bloku wschodniego. Pozwala to zauważyć zbieżność metod policji politycznej w każdym z nich, mimo oczywistego istnienia specyfiki lokalnej. Jedynym widocznym mankamentem publikacji jest brak syntetycznego podsumowania sytuacji związków wyznaniowych w całym bloku wschodnim. W pewnej mierze brak ten nadrabia opracowanie dokumentów z narady z 1959 r.

Zobacz też:

• Kościół wobec wybuchu strajków w 1980 roku;
• 55 lat temu kardynał Stefan Wyszyński wrócił z internowania;
• 27 lat temu zamordowano ks. Jerzego Popiełuszkę;
• Ojciec Honoriusz Stanisław Kowalczyk – duszpasterz studentów i opozycji;
• Pytanie miesiąca (6): Czym zajmowała się Grupa „D” MSW?.

Redakcja: Michał Przeperski

Korekta: Agnieszka Kowalska