Timothy Snyder – „O wolności. Przewodnik po świecie, który można ocalić” – recenzja i ocena
Timothy Snyder – „O wolności. Przewodnik po świecie, który można ocalić” – recenzja i ocena
W filmie Sztos 2 Olafa Lubaszenki jest scena, w której jeden z bohaterów marzy o ucieczce za granicę, bo – jak mówi – „tam jest wszystko: kasyna, telewizja, domy publiczne”. Wtedy działacz opozycji odpowiada mu, że za pieniądze można kupić wiele, ale nie wolność.
Ta scena pokazuje, że wolność każdy z nas pojmuje inaczej – zależnie od miejsca i czasu, w którym żyje. Snyder dodaje, że dzieje się tak, ponieważ rzadko naprawdę wiemy, czym wolność jest. Jak tłumaczy, nie istnieje żadne państwo, które byłoby w pełni wolne.
Historyk prowadzi czytelnika przez „drogę wolności” – od filozofii po politykę – analizując pięć jej form: suwerenność, nieprzewidywalność, mobilność, uznanie faktów i solidarność. Każdy rozdział rozwija jeden z tych aspektów, często w oparciu o osobiste wspomnienia autora. Snyder przywołuje refleksje z obchodów dwusetlecia Stanów Zjednoczonych, a także własne doświadczenia życiowe, by wydobyć prawdy, które dziś wydają się oczywiste. W ciągu pięciu dekad obserwacji dostrzega błędy, jakie narosły w amerykańskim społeczeństwie, i wskazuje, jak można je naprawić, by uczynić kraj bardziej wolnym. Dyskutuje przy tym z filozofami – od Frantza Fanona, przez Václava Havla i Leszka Kołakowskiego, po Edith Stein i Simone Weil – czerpiąc z ich koncepcji, by wzmocnić własne argumenty. Jego celem jest zarysowanie wizji „dobrego rządu”, aby Ameryka w trzechsetlecie narodzin – stała się choć trochę krajem lepszym, krajem wolnych ludzi.
Najciekawsze w książce Snydera są rozdziały poświęcone współczesnym problemom Stanów Zjednoczonych. Autor burzy mit „American Dream”, pokazując, że od czasów Reagana kraj pogrąża się w „imperialnym bezruchu”. Pisze o braku reform w służbie zdrowia, zrujnowanej infrastrukturze, przepełnionych więzieniach, nierównościach społecznych i systemie, który pozwala najbogatszym unikać podatków, wpływać na polityków i manipulować wyborcami. Według raportów Freedom House USA nie należą dziś do najbardziej wolnych państw świata – wyprzedzają je m.in. Korea Południowa, Rumunia czy Panama. Każdy z tych problemów Snyder analizuje filozoficznie, pokazując, dlaczego w takich warunkach trudno mówić o prawdziwej wolności.
Choć książka dotyczy głównie Ameryki, autor często odnosi się też do Europy, w tym Polski. Zaskakuje porównaniami – zauważa na przykład, że infrastruktura drogowa w USA jest dziś w gorszym stanie niż w Polsce, a Polacy żyją przeciętnie dłużej niż Amerykanie. W kontekście wolności Snyder podkreśla, że bezpieczeństwo nie jest jej przeciwieństwem, lecz warunkiem – aby ludzie byli wolni, muszą czuć się bezpieczni. Nie oszczędza przy tym polityków, nazywając ich „ekonomicznymi kłamcami”, którzy manipulują danymi. Przywołuje przykład: jeśli w jednym pomieszczeniu znajdzie się Jeff Bezos i sto ubogich, pracujących matek, średni majątek przypadający na osobę wyniesie ponad miliard dolarów – choć dla tych kobiet nie ma to znaczenia.
Dużo miejsca Snyder poświęca też mediom społecznościowym. Jego zdaniem ich mechanizmy uzależniają i czynią ludzi przewidywalnymi, a więc łatwymi do kontrolowania. Przytacza historię więźnia, który po 26 latach wyszedł na wolność i zaniepokoił go widok ludzi gapiących się w małe ekrany: „zobaczyłem tutaj więcej zniewolonych ludzi niż za kratami”. Snyder tłumaczy, że algorytmy mediów utrzymują użytkowników w stanie nieustannego pobudzenia dopaminowego. Efekt? Amerykanie poświęcają mediom społecznościowym 200 miliardów godzin rocznie.
Jedno z najmocniejszych zdań w książce brzmi: „Jako Amerykanie słyszymy, że wolność dali nam ojcowie założyciele, nasz charakter narodowy lub nasza kapitalistyczna gospodarka. Nic z tego nie jest prawdą. Wolności nie można dać. Nie otrzymuje się jej w spadku. Amerykę nazywamy „wolnym krajem”, lecz żaden kraj nie jest wolny. Wolni mogą być tylko ludzie (…) Kto sądzi, że wolnym czyni go zewnętrzna siła, nigdy nie dowie się, co trzeba robić. W chwili, w której uwierzysz, że wolność jest dana, tej wolności już nie ma.”
O wolności to książka niewygodna – zarówno dla polityków, jak i dziennikarzy, aktywistów czy każdego, kto powtarza frazesy o demokracji i solidarności. Snyder przypomina, że zmiana złego rządu nie wystarczy: „Aby nastała wolność, musimy zmieniać zarówno świat, jak i siebie samych na podstawie naszej wiedzy oraz tego, co jest dla nas ważne. Potrzebujemy odpowiednich struktur zarówno moralnych, jak i politycznych, a nieodłączną częścią wolności jest cnota”.
Wniosek jest prosty – problemem nie jest świat, lecz my sami. Każdy może się o tym przekonać, sięgając po tę recenzowaną książkę – inną niż wcześniejsze prace Snydera. Gorąco polecam.
