Harry Freedman – „Talmud. Biografia” – recenzja i ocena

Czym jest Talmud? Pytanie to wydaje się niezbędne jako punkt wyjścia i nie zabrakło go także i w omawianej publikacji. Talmud to druga obok Biblii hebrajskiej święta księga judaizmu, wielotomowe i obszerne dzieło o wielkiej wadze nie tylko dla rozwoju tej jednej cywilizacji. Jak tłumaczy autor: Talmud jest zapisem dysput toczonych przez kilka wieków, dotyczących zasad wyłożonych w Biblii oraz nadających religii formę i kształt (s. 9). W swojej istocie jest silnie wpisany w dzieje Żydów, wpływa na charakter ich religii, ale i odwrotnie: podlega tym samym zależnościom, które kształtowały i kształtują judaizm. Nie można go omawiać w oderwaniu od ciągle zmieniającego się kontekstu kulturowego: od dziedzictwa antyku po obecną rolę w poznawaniu swej tożsamości przez wielu młodych Żydów.

„Talmud. Biografia” to popularnonaukowa pozycja, która eksploruje rolę Talmudu jako elementu stale obecnego w żydowskiej historii; przybliżając dzieje Talmudu, przybliża także losy tych, którzy go czytali lub nawet nie czytając go, byli związani z jego losami. Przy tak sformułowanym temacie rozważań skojarzenie z biografią pretekstową jest oczywiste – lub byłoby oczywiste, gdyby rzecz dotyczyła postaci historycznej, nie zaś książki.

Na omówienie Talmudu w takim ujęciu zdecydował się Harry Freedman, londyński badacz, którego praca doktorska dotyczyła starożytnego aramejskiego przekładu Biblii, a oprócz tego autor kilku innych popularnonaukowych opracowań. W recenzowanym tytule uwidoczniły się obydwa oblicza jego warsztatu. Czytając o meandrach talmudycznych dysput czy/i tradycji dzielenia włosa na czworo nie mamy wątpliwości, że autor to znawca tematu. Potwierdza to jedno zerknięcie na zebraną na końcu książki bibliografię. Już sam zakres prowadzonych rozważań (przekrój wielu tysiącleci i epok, szerokie spektrum zagadnień wymuszające znaczną selekcję informacji) sugerują, że mamy do czynienia z pozycją popularnonaukową. Kłóci się z tym brak wyjaśnienia niektórych specjalistycznych pojęć, co nieco utrudnia lekturę. Bardziej podstawowe z nich, wielokrotnie pojawiające się na kartach książki, zebrano w specjalnym słowniczku, który standardowo umieszczono na końcu.

W pracy przyjęto chronologiczny układ treści. Przy podziale na dwie główne części odwołano się ponadto do kryterium problemowego, jako cezurę przyjęto bowiem przejście od rozwoju w ramach społeczności żydowskich na terenach muzułmańskich ([Część pierwsza – Talmud wśród swoich]) do konfrontacji z kolejnymi kulturami ([Część druga – Talmud wśród obcych]), które dokonało się w XIII w. Historię tej świętej księgi poznajemy także przez pryzmat najważniejszych postaci z nią związanych: tych, które niejako bezwiednie przyczyniły się do przełomów (szczególnie ciekawa może okazać się rola przewrotu kopernikańskiego) i tych, które w efekcie świadomych działań wpływały na jej losy (tutaj przede wszystkim liczni myśliciele, m.in. Bruno Spinoza). Akcentowana jest też inna perspektywa: zależności akcja-reakcja, dyskusji, które powstawały wokół danej tezy czy tytułu, sporów pomiędzy dwoma przeciwnymi stronami, a także brutalnych działań, do jakich często się uciekano.

Po lekturze biografii autorstwa Freedmana nie sposób nie zgodzić się ze stwierdzeniem sformułowanym przezeń w przedmowie: treść Talmudu może się wydawać ezoteryczna, lecz jego dzieje są własnością nas wszystkich. Nie ma bowiem na tym świecie piędzi ziemi, na której nie rozegrałby się kiedyś jakiś fragment historii Talmudu (s. 8). Podróż, w jaką zabiera nas autor, obejmuje wiele zakątków talmudycznego świata. Nie zobaczyliśmy wszystkiego, co jest do zobaczenia – co też zostało uczciwie zaznaczone – ale przebyta droga pozwala pewniejszym krokiem udawać się w samodzielne eskapady i lepiej rozumieć otaczającą nas rzeczywistość. Na prowadzonej przez autora stronie internetowej opublikowano fragmenty Talmudu i zebrano odsyłacze do dodatkowej literatury.

Na oddzielną pochwałę zasługuje polskie wydanie publikacji. Ukazało się ono nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego w serii „Historiai”, w charakterystycznej dla niej pięknej szacie graficznej. Brak ilustracji niemalże w znacznej mierze wynagradza projekt okładki, a skład należy do bardziej przyjemnych wśród wydawnictw naukowych. Także tłumaczenie nie budzi zastrzeżeń, potknięcia redakcyjne są drobne i bardzo nieliczne.

„Talmud. Biografia” to umiejętnie skonstruowana opowieść, napisana z dużą erudycją. Wywód jest przejrzysty i wciągający, zrozumiały i jednocześnie niezwalniający z obowiązku myślenia. Zarówno przekaz jak i jego forma sprawiają, że pozycja ta powinna ucieszyć szerokie grono czytelników. Oprócz historyków, religio- i literaturoznawców także – a może przede wszystkim – bibliofilów. To w końcu książka o książce.