Jan Heweliusz: rocznica urodzin

Jan Heweliusz (1677 r., portret autorstwa Daniela Schultza Młodszego)

Jan Heweliusz urodził się w protestanckiej rodzinie mieszczańskiej niemiecko-czeskiego pochodzenia, sam uważał się jednak za poddanego króla polskiego. W gdańskim gimnazjum zainteresował się astronomią, jednak w 1630 r. podjął studia prawnicze w Lejdzie w Holandii. Podróżował też po Europie Zachodniej i poznał tamtejszych astronomów, a w 1634 r. wrócił do Gdańska.

Rok po powrocie wziął ślub z Katarzyną Rebeschke, córką gdańskiego browarnika. Związek ten połączył dwie zajmujące się piwowarstwem rodziny, gdyż również ojciec, dziad i pradziad Jana zajmowali się warzeniem piwa. Jego nowopoślubiona żona wniosła w posagu dwa budynki sąsiadujące z domem Heweliuszów i znajdujący się w nich browar. Przyszły astronom został członkiem cechu browarników, a w 1643 starszym gdańskiego cechu. Warzył m.in. tzw. piwo jopejskie, rodzaj gęstego syropu piwnego cenionego za właściwości zdrowotne. W wieku 37 lat, po śmierci swego ojca Abrahama, połączył obydwa przedsiębiorstwa, dzięki czemu zdobył pieniądze na prowadzenie badań naukowych. Przez wiele lat był też gdańskim rajcą miejskim.

Od 1641 r. na dachu swoich kamienic Heweliusz prowadził własne, bardzo dobrze zaopatrzone obserwatorium astronomiczne. Korzystał też z 45-metrowego teleskopu, będącego przez dłuższy czas prawdopodobnie największym w Europie. Obserwatorium odwiedziła w 1660 r. królowa Maria Ludwika Gonzaga, a w 1678 r. król Jan III Sobieski. 26 września 1679 r. zostało ono wraz z księgozbiorem zniszczone w wyniku pożaru. Hewliuszowi udało się odbudować warsztat, jednak wypadek ten osłabił jego zdrowie. W roku katastrofy obserwatorium odwiedził też młody astronom angielski Edmund Halley, wysłany do Gdańska przez Royal Society, którego Heweliusz był członkiem od 1664 r.

Gdański naukowiec zajmował się m.in. obserwacjami plam słonecznych, powierzchni Księżyca i komet, a także badaniem faz Merkurego. Do jego najważniejszych dzieł należą: „Selenographia” (1647), „Cometographia” (1668), „Machina coelestis” (1673, większość nakładu drugiego tomu z 1679 r. spłonęła w czasie pożaru obserwatorium), „Prodromus astronomiae” (1690). Ostatnią jego pracę wydała po śmierci astronoma jego druga żona, Elżbieta Koopman-Heweliusz – kobieta wykształcona, wcześniej asystująca mu w badaniach.

W 1683 r., na wieść o zwycięstwie Jana III Sobieskiego pod Wiedniem, Heweliusz nazwał nowo odkryty niewielki gwiazdozbiór nieba północnego Tarczą Sobieskiego (łac. [Scutum Sobiescianum]).

Scutum Sobiescianum . Karta z „Uranographii” Jana Heweliusza

Zmarł w dniu swoich 76 urodzin, 28 stycznia 1687 r. Został pochowany w Kościele św. Katarzyny w Gdańsku.

Jego imię nosił m.in. bałtycki prom kolejowo-samochodowy, który zatonął 14 stycznia 1993 r. u wybrzeży Rugii podczas silnego sztormu. Sejm RP ustanowił rok 2011 rokiem Jana Heweliusza.