Rdzenni mieszkańcy czy nieproszeni goście? Historia Osetyjczyków i Osetii Południowej

Poniższy fragment pochodzi ze stron 199-213 książki „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych” i stanowi początek rozdziału „Osetia Południowa. Trzy ludobójstwa czy ratowanie ojczyzny? (do 1992)” autorstwa Kamila Janickiego. Więcej informacji o książce, będącej wspólnym projektem wydawniczym portalu „Histmag.org” i Instytutu Wydawniczego Erica, znajduje się na jej stronie internetowej.

Osetia Południowa to niewielki, nieuznawany przez niemal nikogo na świecie organizm polityczny, samozwańcze państwo zajmujące 3900 km2. To ponad dwa razy mniej niż najmniejsze polskie województwo (opolskie) i dwa razy mniej niż omawiana w poprzednich rozdziałach Abchazja. Zarazem Osetia Południowa jest trzy raz mniejsza od Kosowa, które zdaniem analityków, ze względu na swój rozmiar, ma nikłe szanse na osiągnięcie samowystarczalności gospodarczej.

Odległość między północną i południową granicą Osetii Południowej wynosi ok. 40 km, między zachodnią i wschodnią – ok. 90 km. Obszar ten położony jest w górzystym terenie, na stokach głównego pasma Kaukazu. 89% terytorium Osetii Południowej znajduje się na wysokości powyżej 1000 m n.p.m. Zamieszkana jest głównie jej południowa, niżej położona część. To nieuznawane przez społeczność międzynarodową parapaństwo z trzech stron jest otoczone przez Gruzję. Leży niemal w jej centrum – gdyby nie granica, z Tbilisi można by tu dojechać samochodem w około dwie godziny. Jedynie od północy Osetia Południowa graniczy i posiada połączenie drogowe z Federacją Rosyjską, wiodące przez tunel Roki. Ten szlak transportowy odgrywa kluczową rolę i na nim zasadza się znaczenie Osetii Południowej dla rosyjskiej polityki i gospodarki. Na omawianym obszarze nie ma natomiast żadnych czynnych połączeń kolejowych, przede wszystkim nie istnieje linia kolejowa między Rosją i Osetią Południową, co ma strategiczne znaczenie.

Obecny skład ludnościowy Osetii Południowej nie jest znany. Ostatni spis powszechny przeprowadzono jeszcze za czasów ZSRR, w 1989 roku. Nie uwzględnia on zmian, które nastąpiły w wyniku wojny na początku lat 90. i trwającego kolejne dwie dekady konfliktu. W 1989 roku Osetię Południową zamieszkiwało 99 tys. osób. Jest to więc obszar nie tylko niewielki, ale także rzadko zaludniony. 66% populacji stanowili Osetyjczycy, 29% Gruzini. Pozostałe 5% to głównie Rosjanie, Ormianie i Żydzi, a także przedstawiciele niemal 40 innych narodowości. Najnowsze szacunki pochodzą z 2007 roku, są jednak wyłącznie przybliżone i nie uwzględniają efektów wojny w 2008 roku. Wynika z nich, że populacja Osetii Południowej w 2007 roku liczyła ok. 70 tys. osób (spadek o 30%!) i składała się z ok. 45 tys. Osetyjczyków i 17,5 tys. Gruzinów. Jeszcze większe zmiany zaszły w populacji stolicy regionu, Cchinwali (w języku angielskim stosuje się zwykle formę Tskhinvali; Osetyjczycy posiadają swoją własną formę nazwy – Cxinval). Pod koniec XIX wieku miasto to było wieloetniczne, a Osetyjczycy stanowili niewielki procent, albo wręcz promil populacji. Gruzini często jako argument przytaczają cenzus z 1897 roku, z którego miałoby wynikać, że w Cchinwali zamieszkiwało zaledwie 6 osetyjskich rodzin. Spis ten był jednak oparty na religii, a nie narodowości, nie jest więc wiarygodnym źródłem. Dopiero w czasach radzieckich, w efekcie polityki korenizacji, odsetek osetyjskiej ludności miasta znacznie wzrósł. W 1989 roku Gruzini wciąż stanowili znaczącą część populacji, a cała ludność Cchinwali wynosiła ok. 43 tys. osób. Dzisiaj w Cchinwali, według oficjalnych danych władz osetyjskich, pozostało ok. 5 tys. Gruzinów. Z bardziej wiarygodnych, nieoficjalnych danych wynika, że jest ich jedynie pięciuset, głównie starszych osób. Szacunki te powstały jeszcze przed wojną w 2008 roku. Human Rights Watch szacuje, że w efekcie sierpniowego zaostrzenia konfliktu niemal wszyscy Gruzini opuścili Osetię Południową.

Mapa Osetii Południowej (2009 rok) z zaznaczonymi głównymi drogami i miejscowościami (rys. Kamil Pietrala).

Naród osetyjski jest znacznie liczniejszy niż wspomniane wyżej ok. 45 tys. osób. Osetia Południowa graniczy z jedną z republik Federacji Rosyjskiej, Osetią Północną – Alanią. Osetię Północną zamieszkuje ponad 700 tys. osób, w tym 63% (445 tys.) stanowią Osetyjczycy. Łącznie na świecie żyje prawdopodobnie od 650 tys. do 720 tys. Osetyjczyków, w tym spore grupy w Syrii, Turcji i Tadżykistanie.

Podobieństwa i różnice

Konflikt gruzińsko-osetyński, którym zajmę się w dalszej części tego artykułu, w wielu aspektach przypomina konflikt w Abchazji, jednak w wielu się od niego różni. Abchazowie przez cały XX wiek stanowili mniejszość, niewielką w zasadzie część populacji Abchazji. Z kolei Osetyjczycy przez całe stulecie posiadali większościowy udział w populacji Osetii Południowej, kształtujący się w czasach radzieckich na poziomie 60-70%. Różny jest czas trwania i intensywność konfliktów. W przypadku Osetii napięcia etniczne są znacznie świeższe, a realny spór między dwiema grupami etnicznymi nie wykracza raczej poza wiek XX. O wiele słabiej od abchaskiego jest też rozwinięty osetyjski nacjonalizm. Osetyjczycy posiadali wprawdzie swoją odrębną świadomość etniczną już w XVIII czy XIX wieku, ale nowoczesny osetyjski ruch narodowy to, jak zobaczymy dalej, dopiero twór późnego okresu radzieckiego. Ostatecznie, ważną różnicą są wysuwane przez Gruzinów argumenty historyczne, które sprawiły, że przynajmniej od lat 90. Osetyjczycy byli postrzegani jako znacznie większe zagrożenie dla gruzińskiej państwowości niż Abchazowie.

Nie można też pominąć kwestii zainteresowania Osetią i Osetyjczykami. O ile istnieją setki prac poświęconych Abchazji, o tyle anglojęzyczna literatura na temat Osetii jest skromna, a zainteresowanie – niewielkie. W Polsce sytuacja wygląda jeszcze gorzej. W naszym kraju dotąd żaden badacz nie poświęcił większej uwagi historii tej grupy etnicznej. Wyjątkiem są jedynie prace przyczynkarskie, takie jak np. artykuł Macieja Falkowskiego pt. „Krótka historia Osetii”. Używam terminu grupa etniczna, ponieważ określanie Osetyjczyków mianem narodu budzi spore kontrowersje. Artykuł popularnonaukowy nie jest najlepszym miejscem, by wyjaśniać terminologiczne różnice między narodem, narodowością, grupą etniczną czy plemieniem. Wystarczy wspomnieć, że wielu naukowców twierdzi, iż stopień wyodrębnienia osetyjskiej tożsamości wskazuje, że należy ich nazywać raczej narodowością niż narodem. Oczywiście sami Osetyjczycy, a szczególnie miejscowi nacjonaliści, nie zgadzają się z tą opinią i uważają, że nie tylko są narodem, ale na dodatek jednym z najstarszych narodów byłego ZSRR!

Kim są Osetyjczycy?

Odpowiedzieliśmy już na to pytanie na płaszczyźnie liczb. To ludność dwóch przygranicznych regionów w dwóch wrogo do siebie nastawionych państwach. Zarazem to narodowość o kształtującej się właśnie tożsamości i fascynującej, choć (jak zawsze w takich przypadkach) pełnej zakłamań, historii.

Osetyjczycy (poprawna jest także forma Osetyńcy) są jedynym ludem regionu, nie licząc imigrantów z okresu carskiego i radzieckiego, który zamieszkuje zarówno północne, jak i południowe stoki Kaukazu. Również jako jedyni posługują się oni językiem z irańskiej grupy językowej. Język osetyjski jest spokrewniony z językiem paszto (używanym głównie w Afganistanie) i w mniejszym stopniu z językiem perskim (farsi). Wyróżnia to Osetyjczyków spośród graniczących z nimi Gruzinów, Inguszów, Czeczenów i Kabardynów, którzy posługują się różnymi językami kaukaskimi. Zarazem czyni to z Osetyjczyków swego rodzaju obcych zarówno w opinii innych ludów górskich, jak i Gruzinów.

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”

Większość osetyjskich naukowców twierdzi, że ich narodowość wywodzi się w prostej linii od Scytów, którzy około VII wieku p.n.e. zdominowali północne wybrzeża Morza Czarnego i Kaspijskiego. Ten mit etnogenezy budzi sporo wątpliwości, ponieważ Scytowie byli zapewne zlepkiem wielu ludów: irańskich, i nie tylko. Bardziej prawdopodobne wydaje się pochodzenie Osetyjczyków od innego, niewątpliwie związanego czy wręcz wywodzącego się od Scytów, ludu – Sarmatów. Warto przypomnieć, że także wśród polskiej szlachty w okresie I Rzeczypospolitej panowało przekonanie o jej sarmackim rodowodzie. Osetyjczycy mają na to znacznie silniejsze argumenty, ale w pełni potwierdzone jest dopiero powiązanie dzisiejszych Osetyjczyków z odłamem Sarmatów, Alanami. Alanowie we wczesnym średniowieczu (VIII-IX wiek) stworzyli silne państwo na północ od Kaukazu oraz prawdopodobnie na terenie Czerkiesji i dzisiejszej Osetii Północnej. Osetyjczycy jako jedyni mają językowe argumenty, by wiązać swoje pochodzenie z Alanami, aczkolwiek alańskie tradycje wykorzystują też, i to na wielką skalę, np. Ingusze. Powód jest prosty. Alania była jedynym zorganizowanym państwem na Kaukazie przed inwazją mongolską. Tym samym jej tradycje utożsamiane są z wysokim poziomem cywilizacji i rozwojem kulturalnym. Osetyjczycy szczycą się, że zachowali wiele cech charakteru i obyczajów alańskich, w rzeczywistości jednak większość z nich została upowszechniona czy wręcz ukształtowana dopiero w XIX i XX wieku. Jak zobaczymy za chwilę, alańska tradycja jest dzisiaj celowo kreowana w Osetii jako trzon miejscowego nacjonalizmu.

Kościół św. Jerzego w miejscowości Archyz (obecnie Karaczajo-Czerkiesja) datowany na X wiek. Jeden z niewielu zachowanych przykładów architektury sakralnej Alanii.

Nietypowe badania kilka lat temu przeprowadził międzynarodowy zespół genetyków. Wynika z nich, że Osetyjczycy rzeczywiście są spokrewnieni z mieszkańcami dzisiejszego Iranu i zapewne wywodzą się od Alanów, lecz jeszcze bliżej im do sąsiednich ludów kaukaskich – zapewne w wyniku mieszanych małżeństw w ostatnich dekadach i wiekach. Dlatego wielu potomków Alanów niewątpliwie żyje też np. wśród Inguszów.

Od Alanów do Osetyjczyków

Alanowie pozostawili po sobie jedynie niewielki zbiór źródeł pisanych, dlatego historia ich państwa znana jest głównie dzięki źródłom archeologicznym i zdawkowym zapiskom prowadzonym przez podróżników i kronikarzy z innych państw. Alania odgrywała ważną rolę we wschodniej Europie jako państwo buforowe, hamujące ekspansję Arabów na północ od Kaukazu. Ze względu na swoje położenie bardzo krótko cieszyła się niezależnością. Przez niemal cały okres swojego istnienia wiązała się sojuszami lub podporządkowywała Chazarii (potężnemu państwu koczowniczemu graniczącemu z nią od północy), ale także Imperium Bizantyńskiemu. W ten sposób powstał istny tygiel religijny. W Alanii swoje wpływy miało przyniesione z Bizancjum chrześcijaństwo, miały je także dominujący w Chazarii judaizm i emanujący z południa islam. Duże znaczenie dla rozwoju państwowości Alanii miały też państwa obszaru gruzińskiego. Wprawdzie w tym okresie sama Gruzja jeszcze nie istniała, jednak nie ulega wątpliwości, że ważną rolę w chrystianizacji Alanów odegrało Królestwo Abchazji-Lazyki, którego władcy zjednoczyli Gruzję na przestrzeni X, XI i XII wieku.

Państwa Zakaukazia przed zjednoczeniem Gruzji - II połowa X wieku. Ryc. Marek Ciesielczyk.

Chrystianizacja ta okazała się powierzchowna, koniunkturalna i dotyczyła głównie elit. W rzeczywistości wciąż dominowało pogaństwo. Do ważnej zmiany w polityce Alanii doszło po upadku Chazarii w połowie X wieku. Nowym partnerem dla Alanów stała się stopniowo rosnąca w siłę Gruzja.

Gruzini stworzyli na określenie Alanów własne słowo – Oseti. Przetrwało ono do dzisiaj i zostało przejęte przez Rosjan, a za pośrednictwem języka rosyjskiego przez pozostałe języki europejskie. Stąd Ossetians w języku angielskim i Osetyjczycy/Osetyńcy w języku polskim.

Gruzja szczyt swojej potęgi osiągnęła za panowania Dawida IV Budowniczego (1089-1125), a jej złoty wiek trwał do wielkiego najazdu mongolskiego w latach 20. XIII wieku. Za Dawida IV Gruzja osiągnęła również szczyt rozwoju terytorialnego. Podporządkował on swojej władzy ziemie dzisiejszej Armenii, a także dzisiejsze pogranicze tureckie. Jako pierwszy gruziński władca zaczął poważnie myśleć o ekspansji w kierunku północnym, poza Kaukaz. Ten łańcuch górski miał dla Gruzji przede wszystkim znaczenie handlowe. Tyflis (Tbilisi), stolica kraju, był największym centrum handlowym Zakaukazia. Jego prosperita zależała od swobodnego przepływu towarów z i do Europy Wschodniej przez przesmyki górskie. Aby zabezpieczyć interesy państwowe, Dawid uzależniał od siebie żyjące w rejonie Kaukazu i na północ od niego plemiona, w tym Osetyjczyków (Alanów).

Pierwsze znaczące kontakty gruzińsko-osetyjskie poprzedzają panowanie Dawida IV, ale to za jego czasów Osetyjczycy uznali zwierzchnictwo gruzińskie. Gruzini ze sporym powodzeniem prowadzili w Osetii misję chrystianizacyjną, rozwijali stosunki handlowe, mieszali się też w relacje między ludami żyjącymi na północy. Dawid IV osobiście rozwiązał konflikt między Osetyjczykami i Kipczakami, tym drugim zezwalając na osiedlenie się w Gruzji w roli najemników. Do celów militarnych Gruzini wykorzystywali zresztą też Osetyjczyków, z których wielu pozostawało później w Gruzji, zapewne przyjmując jej język i kulturę. Z tego powodu pierwsze przypadki migracji Osetyjczyków do Gruzji nie mają większego znaczenia. Stosunki między Gruzją i Osetią (Alanią) pozostawały dobre, co podkreślają obecnie historycy obydwu stron. Z tym tylko że był to sojusz nierównych stron i w takiej formie – dominacji nad Osetyjczykami – również dzisiaj widzieliby go Gruzini.

Kulminacyjnym etapem zbliżenia gruzińsko-osetyjskiego w średniowieczu był ślub Tamary (ok. 1160-1213), wybitnej, otoczonej szeregiem legend gruzińskiej królowej, z osetyjskim księciem Dawidem Soslanem. Dzieci tej pary przejęły tron po śmierci Tamary, a tym samym domieszka osetyjskiej krwi zaczęła krążyć w żyłach rządzących Gruzją Bagratydów aż do obalenia dynastii w 1801 roku. Dawid Soslan nie posiadał wprawdzie w Gruzji większego wpływu na rządy, jednak odznaczył się jako wybitny wódz realizujący ekspansywną, „imperialistyczną” politykę państwa. Okres ten na stałe wpisał się w zbiorową pamięć Osetyjczyków – do dzisiaj w ich folklorze przetrwały barwne legendy związane z postacią królowej Tamary.

Gdzie leżała średniowieczna Osetia?

Sami Gruzini pytanie to uznają za bezpodstawne. Rzadko też pada ono w zachodniej literaturze. Powszechnie przyjmuje się, że o ile Sarmaci i Scytowie zapuszczali się na tereny Zakaukazia, w tym Gruzji, o tyle Alanowie swoje państwo ulokowali w całości na północ od łańcucha górskiego. Nie istnieją żadne wiarygodne źródła, które potwierdzałyby osadnictwo osetyjskie na południe od Kaukazu, na terenie dzisiejszej Osetii Południowej i poza nią. Mimo to, w latach 80. niektórzy osetyjscy badacze zaczęli promować koncepcję, zgodnie z którą tereny Osetii Południowej stanowiły od czasów Alanów, a nawet dłużej, integralną część ich państwa. Rzekomo i tam odbywał się proces etnicznej konsolidacji Osetyjczyków. Pierwsze wzmianki o Osetii Południowej miałyby pochodzić już ze średniowiecza, a ich obecność w tym regionie miałaby być równie długa, co Gruzinów. Opinie te przeczą w wielu punktach innym twierdzeniom osetyjskich historyków. Często... tych samych historyków. Nawet jeśli jakieś osadnictwo alańskie/osetyjskie w Gruzji właściwej istniało, to zostało ono zasymilowane. Zaś sama dzisiejsza Osetia Południowa wchodziła w skład jednego z regionów (a później królestw) gruzińskich – Kartlii.

Skąd w takim razie wzięli się na tym obszarze Osetyjczycy, dzisiaj stanowiący zdecydowaną większość mieszkańców Osetii Południowej? Zanim odpowiemy na to pytanie, prześledźmy szybko dalsze losy Osetii (Alanii).

Lata zapomnienia

Złoty wiek Gruzji skończył się jednocześnie z okresem stabilizacji podporządkowanej jej Osetii (Alanii). W latach 20. i 30. XIII wieku najazdy Mongołów doprowadziły do wewnętrznego rozkładu, a następnie upadku obydwu państw. Gruzja rozpadła się na szereg mniejszych państewek, aczkolwiek w szczątkowej formie przetrwała aż do 1801 roku. Alania tymczasem, wkrótce po podboju mongolskim, całkowicie zniknęła z kart historii. Jej mieszkańcy nie oddali jednak krwi tanio. Dwa niezależne źródła podają, że jedna z twierdz osetyjskich, być może stołeczny Magas, odpierała mongolskie ataki i oblężenia przez 12 lat. Następujący później ciemny etap historii, gdy o Osetyjczykach nie słyszano nic lub prawie nic, utrudnia bezpośrednie łączenie dzisiejszej narodowości ze średniowiecznymi Alanami.

Osetyjska nekropolia w Dargavs (Osetia Północna) z 95 grobowcami, często wielopokoleniowymi. Cmentarz ten był wykorzystywany do grzebania zmarłych od XVII do XIX wieku.

Sami osetyjscy historycy twierdzą, że okres ten miał kluczowe znaczenie dla rozwoju tożsamości osetyjskiej. Osetyńcy, zachęcani lub zmuszani przez Mongołów, przenosili się na południe i osiedlali w górach Kaukazu, koncentrując swoją społeczność zapewne na terenie dzisiejszej Osetii Północnej – Alanii. Ich populacja miała zmaleć do zatrważającego poziomu, nawet do zaledwie 10-12 tysięcy osób. Zarazem odcięcie od innych ludów Kaukazu miało pozwolić Osetyjczykom zachować alańskie obyczaje. W rzeczywistości społeczność osetyńska nie była prawdopodobnie aż tak zamknięta na wpływy i mieszała się z innymi ludami Kaukazu. Zachowała jednak swój, rzecz jasna pozbawiony alfabetu, język.

Sporną kwestią pozostaje to, czy Osetyjczycy zamieszkiwali Kaukaz już przed najazdem mongolskim, czy też wcześniej żyli na północ od niego. Dzisiaj nie tylko Gruzini, ale także np. Ingusze, wypominają im, że nie mają prawa do zajmowanych przez siebie terenów, ponieważ dotarli na nie później niż oni – „zaledwie” kilkaset lat temu. Ten z pozoru pozbawiony sensu argument ma gigantyczne znaczenie, co wyjaśniłem już w odniesieniu do Abchazji. Tyle tylko, że ostatecznie Abchazów uznano powszechnie za rdzennych mieszkańców swojej ojczyzny. Osetyjczycy do dziś są traktowani przez Gruzinów jako obcy lub w najlepszym przypadku – goście.

Polecamy e-book Piotra Bejrowskiego i Natalii Stawarz – „Azja we krwi. Konflikty – zbrodnie – ludobójstwo”

Tradycyjny strój osetyjski z XVIII wieku na późniejszej o jedno stulecie ilustracji.

Co ciekawe, okres od XV do XVIII wieku jest oceniany bardzo pozytywnie przez osetyjskich historyków. Odizolowane społeczeństwo osetyńskie miało rzekomo stworzyć zaawansowaną demokratyczną państwowość opartą na sprawiedliwych sądach i zgromadzeniach różnego szczebla – nychasach. Ten obraz niewątpliwie jest wyidealizowany, oddaje jednak silną wśród Osetyjczyków potrzebę dopisywania brakujących rozdziałów własnej historii i jej upiększania. Interesujący jest fakt, że nazwę nychas (zn. rada starszych) przyjęto oficjalnie na określenie współczesnego południowoosetyjskiego parlamentu.

Protektor w Petersburgu

Osetyjczycy w XVIII wieku stanowili społeczność nadal raczej niewielką i zagrożoną przez swoich kaukaskich sąsiadów. Okazja na wyjście z tego pata pojawiła się wraz z postępującą ekspansją Rosji na Kaukazie. Już w 1750 roku Osetyjczycy wysłali delegację do carycy Elżbiety Piotrownej z prośbą o objęcie ich kraju protektoratem, lecz została ona odesłana z niczym. W 1774 roku kolejna delegacja, z Zurabem Elichanowem na czele, udała się do Petersburga, do carycy Katarzyny. Władczyni łaskawie zgodziła się przyjąć Osetyjczyków w granice Imperium Rosyjskiego. Przez pierwsze lata formalna rosyjska zwierzchność nie przynosiła większych zysków, ale zarazem nie krępowała realnej niezależności Osetii. Co ważne, Osetyjczycy i Rosjanie walczyli wspólnie przeciwko Czerkiesom w trwającej ponad wiek wojnie kaukaskiej. Osetyjczycy okazali się jednym z najwierniejszych wobec władzy imperialnej ludów. Do raczej niewielkich rebelii wśród nich doszło tylko kilka razy, m.in. w 1781, 1794 i 1830 roku. Również władze rosyjskie traktowały ich z większym zaufaniem niż inne ludy Kaukazu. Nie bez znaczenia był fakt, że Osetyjczycy zachowali wiele tradycji chrześcijańskich z czasów średniowiecza. I choć były one przemieszane z kultem pogańskim, to jednak zbliżały Osetyjczyków do Rosjan i ułatwiały ich asymilację w systemie imperialnym. Hamowały też rozwój brutalnie zwalczanego przez władze rosyjskie islamu, który uprzednio pozyskał dla Allaha część mieszkańców Osetii.

Poza tym, Osetyjczycy dość chętnie przyjmowali chrześcijaństwo, uczyli się języka rosyjskiego i akceptowali rosyjską kulturę. Misjonarze, którzy prowadzili edukację wśród osetyjskich dzieci, „zachwycali się ich otwartością na naukę, dobrą pamięcią, gibkim umysłem, łatwością zrozumienia katechizmu i szybkimi postępami w czytaniu i pisaniu”. Wielu Osetyjczyków zrobiło karierę w Petersburgu lub Moskwie. Znaleźli się wśród nich urzędnicy szczebla lokalnego i centralnego, wojskowi, nauczyciele, pisarze. Zdaniem Macieja Falkowskiego, członkowie osetyjskiej starszyzny szybko zaczęli uważać się za część rosyjskiej elity politycznej, a Rosję uznali za swoje własne państwo. Osetyjscy żołnierze zasłużyli się, m.in. tłumiąc powstania na ziemiach polskich. Około 190 Osetyjczyków uzyskało najwyższe przedrewolucyjne odznaczenie – Krzyż Świętego Jerzego. Ta tendencja była kontynuowana także po zmianie reżimu w Rosji radzieckiej. W II wojnie światowej aż 34 Osetyjczyków uzyskało najwyższy tytuł honorowy w państwie: Bohatera Związku Radzieckiego. W przeliczeniu na wielkość populacji stanowiło to największą liczbę odznaczonych w całym Związku Radzieckim. Łącznie w carskiej i radzieckiej armii i flocie ok. 70 Osetyjczyków uzyskało stopień generała lub admirała.

Osetyjskie kobiety przy pracy. Ilustracja z XIX wieku.

W XIX wieku szybko postępowała rusyfikacja Osetii. Tu założono ważne miasto, Władykaukaz, które odegrało kluczową rolę w usztywnianiu rosyjskiego panowania na Kaukazie. Dzisiaj Osetyjczycy różnie interpretują wydarzenia XVIII i XIX wieku. Wielu osetyjskich historyków wyraża rozczarowanie polityką Rosji, która niewystarczająco wspierała swoich nowych poddanych, a nawet popierała agresywne działania Gruzinów wobec nich. Co ciekawe, także wśród zachodnich historyków zajmujących się historią Kaukazu panuje częste przeświadczenie, że Osetyjczycy Rosjan żadną szczególną sympatią nie darzyli, a ich stosunki z Imperium były takie same, jak Czeczenów czy Kabardyńców.

Od Shida Kartli do Osetii Południowej

Według Osetyjczyków ich przodkowie zaraz po najazdach mongolskich zaczęli przenosić się nie tylko na Kaukaz, ale także w rejon Zakaukazia, do dzisiejszej Osetii Południowej. Gruzini nie przeczą, iż dochodziło do takich prób, jednak są przekonani, że mieszkańcy Kartlii odparli tę osetyjską „inwazję”. Ich zdaniem do osetyjskiej migracji na Zakaukazie doszło znacznie później.

Wystarczy spojrzeć na mapę, by zauważyć nienaturalność granic Osetii Południowej, wrzynającej się głęboko w terytorium Gruzji. Gruzini są przekonani, że dawniej, przed XVIII-XIX wiekiem, region ten nie tylko był w przeważającym stopniu zamieszkany przez Gruzinów, ale co więcej stanowił część regionu Shida Kartli, jednej z najważniejszych prowincji historycznych Gruzji. Gruzini postrzegają ziemie dzisiejszej Osetii Południowej jako „jedno z najstarszych centrów materialnej i duchowej kultury Gruzinów, które od wieków stanowiło nieodłączną część składową Gruzji”. Tradycja ta została zachowana nawet formalnie. Po tym, jak władze gruzińskie zlikwidowały osetyjską autonomię w grudniu 1990 roku, Osetia Południowa weszła w skład mcharne (odpowiednika polskiego województwa) Shida Kartli i stan ten, przynajmniej na papierze, trwa do dzisiaj.

Z perspektywy gruzińskiej Osetia Południowa nie istnieje i nazwa ta bardzo rzadko pada z ust gruzińskich historyków czy polityków. Znacznie częściej stosuje się termin „region Cchinwali”. Od lat 80. Gruzini (wbrew twierdzeniom niektórych badaczy nie tylko „skrajni nacjonaliści”) używają także innej nazwy na określenie rejonu tożsamego z Osetią Południową – Samachablo. Nawiązuje ona do gruzińskiej rodziny książęcej Machabeli, która od końca XV wieku posiadała w tym rejonie znaczne majątki. Zdaniem Gruzinów to właśnie ci posiadacze ziemscy, ze względu na brak rodzimej siły roboczej dziesiątkowanej przez liczne wojny, zachęcali Osetyjczyków do imigracji i pracy na swoich włościach. Tym samym, osadnictwo osetyjskie miałoby istnieć nie dłużej niż 200-300 lat. Dzisiaj większość Osetyjczyków uważa nazwę Samachablo za obraźliwą, ale wielu osetyjskich historyków zgadza się, że to w tym czasie nastąpił największy napływ ich przodków do Osetii Południowej.

Jak już wspomnieliśmy, Osetyjczycy podporządkowali się w 1774 roku Rosji. Dokument poświadczający objęcie Osetyjczyków protekcją nie zawiera opisu granic ich państwa. Zdaniem Osetyjczyków pod protekcję Rosji przyjęta została zarówno Północna, jak i Południowa Osetia. Z kolei Gruzini twierdzą, że Osetia Południowa wówczas nie istniała, a jej terytorium w granice Rosji trafiło wraz z Gruzją wschodnią w 1801 roku. Stanowisko gruzińskie wydaje się dużo bardziej prawdopodobne. Z perspektywy ówczesnych władz rosyjskich rozróżnienie to nie miało zresztą większego znaczenia, bowiem w 1783 roku także Gruzini przyjęli protektorat rosyjski, na krótko zachowując jeszcze swoją dynastię i wewnętrzną niezależność.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

Pałac książęcy w Achalgori (dzisiejsza Osetia Południowa) na fotografii z XIX wieku.

Osetyjczycy odwołują się wprawdzie do dokumentów, w świetle których Gruzja wschodnia nie rozciągała swojej władzy na Samachablo w 1791 roku, a król Herakliusz (Erekle) II nie był w stanie ściągać z tego regionu podatków, niemniej jednak argument ten wydaje się chybiony. Gruzja nie istniała wówczas jako jedno państwo, a wiele ziem, formalnie podlegających królestwu Kartlii i Kachetii (Gruzji wschodniej), zachowywało szeroką autonomię. Ważniejsze wydają się podejmowane przez Gruzinów próby rozciągania swoich wpływów kulturalnych na tereny zamieszkane przez Osetyjczyków. W 1743 roku gruzińscy duchowni zwrócili się z prośbą do carycy Elżbiety o pozwolenie na prowadzenie misji chrystianizacyjnej w Osetii. Caryca wyraziła zgodę. Jak widać, już wtedy Rosjanie uważali Osetię za swoją wyłączną strefę wpływów. Chodziło rzecz jasna o misję na terenach dzisiejszej Osetii Północnej.

Akcja ta była kontynuowana po włączeniu Gruzji w granice Rosji. Między 1817 a 1825 rokiem misjonarze Klerykalnej Komisji Osetii ochrzcili łącznie 43 927 Osetyjczyków! Liczba niewątpliwie oszałamiająca. Oczywiście, jak już wspominaliśmy powyżej, Osetyjczycy traktowali chrzest jako element dobrowolnej rusyfikacji. W rzeczywistości, podobnie jak Abchazowie, zachowali wiele pogańskich wierzeń i tradycji. Nie przyjmowali też zbyt chętnie kultury gruzińskiej, zdecydowanie preferując rosyjską. Wpływy gruzińskie dodatkowo ograniczyło stworzenie opartego na cyrylicy alfabetu osetyjskiego i przetłumaczenie Ewangelii na język osetyjski w 1864 roku.

Teren Osetii Południowej po 1801 roku wchodził w skład guberni tyfliskiej, choć na mocy postanowień administracyjnych w niektórych latach uzyskiwał częściową lub całkowitą niezależność od władz urzędujących w byłej gruzińskiej stolicy. Bardzo interesującym źródłem jest oficjalna „Ogólna mapa Gruzji” wydana w Petersburgu w 1827 roku w oparciu o dane z 1823. Jako Gruzję na tej mapie przedstawiono nie tylko gubernie tyfliską i kutaiską, ale także całą Osetię Południową i... większość Osetii Północnej wraz z Władykaukazem. Jak widać, kulturowa i polityczna przynależność Osetii wewnątrz Imperium Rosyjskiego nie była w tym okresie kwestią oczywistą.

Na wspomnianej w tekście mapie Gruzji z 1823 roku (powyżej jej wycinek) numerem VI oznaczono Osetię. Obejmuje ona tutaj jedynie niewielki, pograniczny obszar wokół Dżawy, w skład którego nie wchodzi nizinna część dzisiejszej Osetii Południowej z obecną stolic: Cchinwali.

Imigracja osetyjska prawdopodobnie nasiliła się jeszcze w XIX wieku, szczególnie w latach 60. Także z tego okresu pochodzą pierwsze wiarygodne źródła zawierające nazwę Osetia Południowa. Napływ osadników był wspomagany przez rozwój infrastruktury. W 1817 roku do użytku oddano słynną Gruzińską Drogę Wojenną, łączącą Władykaukaz z Tbilisi. Miała ona ułatwiać przemarsz wojsk, a zarazem umożliwiała osadnikom bezproblemowe przemieszczanie się przez główne pasmo Kaukazu. Przenoszenie się ludności ułatwiała także oddana do użytku w 1888 roku Osetyjska Droga Wojenna, biegnąca przez Przełęcz Mamisońską.

Pierwsze wiarygodne dane na temat ludności dzisiejszej Osetii Południowej są znane dopiero z roku 1880. Wówczas region zamieszkiwało już ponad 50 tys. Osetyjczyków.

Cchinwali na XIX-wiecznej fotografii.

Ciekawą relację na temat Osetyjczyków spisał niemiecki podróżnik, baron von Haxthausen, który odwiedził Kaukaz w połowie XIX wieku. Wspomniał on o odłamie Osetyjczyków żyjącym na południe od Kaukazu, zapewne w dzisiejszej Osetii Południowej. Zachowali oni tradycję, zgodnie z którą przybyli z północy, przegnani z terenów później zajętych przez Czerkiesów. Co ciekawe, byli oni świadomi swojego alańskiego pochodzenia. Wierzył w nie także sam podróżnik.

Pierwsze ludobójstwo?

Jak widać, historia kontaktów gruzińsko-osetyjskich do XX wieku zawiera wiele białych plam i znaków zapytania. Co ważniejsze, nie zawiera ona żadnych przykładów etnicznych starć między tymi dwiema grupami. Konflikt gruzińsko-osetyjski ma korzenie znacznie bliższe niż gruzińsko-abchaski, a jego początek należy powiązać z rewolucją październikową.

Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!

Bibliografia:

Powyższy fragment w książce został opatrzony łącznie 76 przypisami, natomiast wybrana bibliografia drugiej części książki („Gruzja, Abchazja, Osetia Południowa”) zawiera łącznie 249 pozycji w językach angielskim, polskim i rosyjskim. Poniżej wymieniono wyłącznie te publikacje, do który autor odwołuje się w przypisach do tego fragmentu tekstu. Po pełną bibliografię i aparat przypisów odsyłamy do książki.

Opracowania:

1. Ethnicity, red. J. Hutchinson, A. D. Smith, Oxford University Press, 1996.
2. Regional Peacekeepers: The Paradox of Russian Peacekeeping, red. J. Mackinlay, P. Cross, United Nations University Press, Tokyo-New York-Paris 2003.
3. Up in Flames: Humanitarian Law Violations and Civilian Victims in the Conflict over South Ossetia, Human Rights Watch, New York 2009.
4. S. E. Cornell, Autonomy and Conflict. Ethnoterritoriality and Separatism in the South Caucasus – Cases in Georgia, Uppsala University, Uppsala 2002.
5. N. Cvetkovski, The Georgian-South Ossetian Conflict, Publications of Danish Association for Research on the Caucasus.
6. R. Denber, Bloodshed in the Caucasus: Violations of Humanitarian Law and Human Rights in the Georgia-South Ossetia Conflict, Human Rights Watch, New York 1992.
7. A. Eastmond, Royal Imagery in Medieval Georgia, Pennsylvania State University Press 1998.
8. E. Gellner, Narody i nacjonalizm, Difin, Warszawa 2008.
9. S. J. Kaufman, Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War, Cornell University Press, 2001.
10. M. Lordkiphanidze, Georgia in the XI-XII Centuries, rozdz. 2.4-2.6, Tbilisi 1967 (wydanie internetowe przygotował G. Hewitt).
11. J. Minahan, Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States, Greenwood Publishing Group 1998.
12. P. Nasmyth, T. Alavidze, Georgia: A Rebel in the Caucasus, Cassell 1992.
13. J. Minahan, One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups, Greenwood Publishing Group 2000.
14. J. Olson, L. B. Pappas, N. C. Pappas, Ossetian [w:] An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires, Greenwood Publishing Group, 1994, s. 523-525.
15. T. Potier, Conflicts in Nagorno-Karabakh, Abkhazia and South Ossetia, Martinus Nijhoff Publishers 2001.
16. V. Rouvinski, The Policy of Ethnic Enclosure: A Study of the Role of Language in Ethnic Rivalries in the Caucasus, Institute for Peace Science, Hiroshima University, Hirosima 2007.
17. A. Sakvarelidze i in., On Ethnic Composition of the Population of the Georgian Republic, Tbilisi 1993.
18. V. Shnirelman, The Value of the Past: Myths, Identity and Politics in Transcaucasia, National Museum of Ethnology, Osaka 2001.
19. N. W. Siukajew, Dwie Tragiedii Jużnaja Osetia, Władykaukaz 1994.
20. S. Smith, Allah's Mountains: Politics and War in the Russian Caucasus, Tauris Parke Paperbacks, London 2005.
21. R. G. Suny, J. Nichol, D. L. Slider, Armenia, Azerbaijan, and Georgia: A Country Study, Diane Publishing 1996.
22. R. Wixman, The Peoples of the USSR: An Ethnographic Handbook, M. E. Sharpe, Armonk-N. Y. 1984.

Artykuły:

1. Genetic Evidence Concerning the Origins of South and North Ossetians, „Annals of Human Genetics”, t. 68, 2004, s. 588-599.
2. Georgia: a Toponymic Note Concerning South Ossetia, The Permanent Committee on Geographical Names for British Official Use, 2007.
3. Georgia: Avoiding War in South Ossetia,, International Crisis Group (ICG) Europe Report nr 159, Tbilisi – Brussels, 26 listopada 2004.
4. Georgia Opposes Construction of Russia-South Ossetia Railway [w:] www.kommersant.com, 2 października 2008.
5. Human Rights Watch: w gruzińskim konflikcie wszystkie strony popełniały zbrodnie, “Gazeta.pl”, 21 stycznia 2009.
6. Origin of the Princes (thavadi): Machabeli [w:] Georgian Genealogy.
7. South Ossetia and Georgia: historic roots of the conflict [w:] www.russiatoday.com.
8. V. Abayev, Tragedy of South Ossetia: Excess of Genocide, South Ossetian Part of the Joint Control Commission on the Georgian-Ossetian Conflict Resolution, 21 maja 1991.
9. A. Andersen, Medieval Georgia 1089-1221 /“The Golden Age”/ [w:] Brief History of Georgia, red. A. Andersen.
10. S. A. Arutiunov, Ethnicity in the Caucasus: Ethnic Relations and Quasi-Ethnic Conflicts [w:] CircassianWorld.com.
11. W. Bartuzi, K. Pełczyńska-Nałęcz, K. Strachota, Raport specjalny: Abchazja, Osetia Południowa, Górski Karabach: rozmrożone konflikty pomiędzy Rosją a Zachodem, Ośrodek Studiów Wschodnich, lipiec 2008.
12. K. Chelakhsaty, Ossetian Democracy [w:] ossetians.com.
13. V. Dzidzoyev, South Ossetia has never withdrawn Russia [w:] Ossetia.ru.
14. G. Derluguian, History and Memory [w:] CircassianWorld.com.
15. M. Falkowski, Krótka historia Osetii [w:] „kaukaz.net”.
16. M. Gnolidze-Swanson, Activity of the Russian Orthodox Church Among the Muslin Natives of the Caucasus in Imperial Russia, „Caucasus and Central Asia Newsletter”, nr 4, lato, 2003 (dostęp 4 stycznia 2009).
17. T. Gomelauri, The Role of Economic Factors in Conflict Resolution in Georgia and the Caucasus, Central European University/Center for Policy Studies, 2001/2002.
18. R. H. Hewsen, Ossetians [w:] Modern Encyclopedia of Russian and Soviet History, t. 26, Academic International Press, Gulf Breeze 1982.
19. F. Kazemzadeh, Russian Penetration of the Caucasus [w:] Russian Imperialism from Ivan the Great to the Revolution, red. T. Hunczak, University Press of America, Lanham 2000.
20. R. Kuchity, Ossetian-Alanian history [w:] Ossetians.com.
21. B. Martin-Hisard, Chrześcijaństwo i Kościół w świecie gruzińskim [w:] Biskupi, mnisi i cesarze 610-1054, red. G.Dagron, P. Riche, A. Vauchez, Krupski i S-ka, Warszawa 1999.
22. A. Musukayev, The mysterious world of the peoples of the Caucasus: Reports of the Caucasus Written by Scottish and Irish Missionaries in the 19th Century and the Medieval Ages [w:] CircassianWorld.com.
23. G. Nodia, Political Crisis in Georgia, „ Current Politics and Economics of Europe”, t. 2, nr 1/2, 1992.
24. V. Priakhin, Political And Geographic Rectangular „Tbilisi-Tskhinvali-Vladikavkaz-Moscow”: Prospects For A Georgian-South Ossetian Settlement, „Central Asia & The Caucasus”, nr 5, 2003.
25. R. Ratliff, South Ossetian Separatism in Georgia, „ICE Case Studies”, nr 180, maj 2006.
26. S. D. Shenfield, Special Issue: The Circassians, „Johnson’s Russia List: Research And Analytical Supplement”, nr 44, maj 2008.
27. V. Shnirelman, The Politics of a Name: Between Consolidation and Separation in the Northern Caucasus, „Acta Slavica Iaponica”, t. 23.
28. K. Sikharulidze, Rituals and Songs of Weather in Georgian Poetic Folklore [w:] The Performing Arts: Music and Dance, red. J. Blacking i J. W. Kealiinohomoku, Walter de Gruyter 1979.
29. K. Stopka, Na północno-wschodnich rubieżach świata chrześcijańskiego [w:] Kształtowanie średniowiecza, red. M. Salamon, Fogra, Kraków 2005.
30. S. Tabuev, About the Republic of South Ossetia [w:] southosetia.chat.ru.

S. Tabuev, The Ossetians in World War II [w:] southosetia.chat.ru.

1. S. Tabuev, The Ossetians. Their Language and Culture [w:] southosetia.chat.ru.
2. S. Tabuev, Who are the Ossetians? [w:] southosetia.chat.ru.
3. K. Tsikhelashvili, The Case Studies of Abkhazia and South Ossetia /draft chapter/, wrzesień 2001.
4. D. van der Schriek, Made in Russia, Smuggled in South Ossetia, “Transitions Online”, 28 sierpnia 2003.

Inne:

1. Gieneralnaja karta gruziji s pokaznijem pocztowych i bolszych projezżych dorog, stancji i razstojanija mieżdu onymi vierst. Soczina po nowiejszim i dostowiernim swiedienjiam w Sankt Pietierburgie 1823 goda [w:] Gieograficzeskij atlas rosijskoj impierii, carstwa polskowo i wielkowo kniażestwa finlandskowo, Vojenno-topograficzeskoje depo, Sankt Pietersburg 1827.
2. Baron von Haxthausen, Transcaucasia. Sketches of the Nations and Races between the Black Sea and the Caspian, Chapman and Hall, London 1854.