Małgorzata Stawiak-Ososińska – „Ponętna, uległa, akuratna… Ideał i wizerunek kobiety polskiej...” – recenzja i ocena

Autorka publikacji, pracownica naukowa Wydziału Pedagogiczno – Artystycznego Uniwersytetu Humanistyczno Przyrodniczego im. Jana Kochanowskiego w Kielcach, dokonała przeglądu dziewiętnastowiecznych poradników, analizując ich zawartość pod kątem normatywnych wzorców zachowania obowiązujących kobiety. Te drukowane na przestrzeni pierwszych dziesięcioleci XIX wieku publikacje uczyniła autorka podstawą źródłową swojej pracy. Ich wielość i różnorodność zebrana na potrzeby pracy jest imponująca: lista obejmuje około dwustu tytułów poradników oraz „utworów poradnikowych”, uzupełniona została również literaturą pamiętnikarską z epoki.

Konstrukcja i treść

W układzie książki przewidziano miejsce na pięć nierównych pod względem objętości rozdziałów, wstęp, zakończenie, część bibliograficzną oraz kilkudziesięciostronicowy aneks, zawierający biogramy autorów poradników, jak i przedruk wyboru wierszowanych porad dla kobiet.

W pierwszym rozdziale autorka stara się przedstawić „życie kobiet w pierwszej połowie XIX wieku” (s. 19-108), opisując życie codzienne w kontekście funkcjonowania w rodzinie chłopskiej, mieszczańskiej, ziemiańskiej, drobnoszlacheckiej i arystokratycznej. Ponadto nakreślony został obraz drogi kobiecej edukacji, „pracy zawodowej” oraz działalności społeczno-patriotycznej. Drugi rozdział ma za zadanie ukazać funkcjonowanie kategorii kobiet w społeczeństwie (s. 109-194). Autorka przybliża w nim między innymi społecznie (nie)pożądane cechy w zachowaniu i charakterze kobiet, zachowanie kobiet wśród ludzi (sic!), praktyki religijne, sztukę epistolografii.

Trzeci rozdział traktuje o roli kobiety w rodzinie (s. 195-300), opisując sześć ról kobiecych w obrębie rodziny (czyli trajektorie losu córki, siostry, żony, gospodyni, matki, babki). W czwartym rozdziale poruszono temat związany z „troska o higienę, zdrowie i urodę” (s. 301- 338), przytaczając porady i nauki związane z tym obszarem funkcjonowania. Problemowi edukacji kobiet poświecony jest ostatni rozdział (s. 339-382), przywołujący porady dotyczące metod i tematów w kształceniu dziewcząt w domu rodzinnym oraz w zakładach i na pensjach dla panien.

Zgubny brak precyzji?

Wszystkie te zjawiska opisywane sa w skali makro. Nie określono bowiem dokładnie zasięgu terytorialnego studiów, można się zatem domyślać, że badaniami objęte zostały wszystkie ziemie polskie znajdujące się pod trzema zaborami. W makroskali przedstawione zostały również stosunki społeczne, gdyż przywołano tu i opisano normy, kodyfikacje i propagowanie pożądanych zachowań, postaw, obowiązków kobiet z wszystkich warstw społecznych. Ta metapozycja w definiowaniu założeń badawczych, w moim przekonaniu, jest tyle interesującą, co niebezpieczną. Prowadzić może do ogólnikowego traktowania tematu jak i mało precyzyjnej definicji i analizy, na przykład roli konkretnej warstwy w stosunkach stosunkach społecznych.

W układzie pracy warto odnotować pewną niekonsekwencję, prowadzącą do powtórzeń, jak to ma miejsce na przykład w ujęciu problematyki edukacji kobiet, której autorka poświęciła zarówno drugi podrozdział pierwszego rozdziału „Edukacja kobiet” (s. 53-75), jak i cały osobny piąty rozdział pod tym samym tytułem „Edukacja kobiet”. Zdarzają się również powtórzenia w warstwie tekstowej (np. we wstępie autorka przytacza tę samą informacje o pochodzeniu autorów lub proweniencji samych poradników, s. 14 i 15).

Przyjęty styl narracji przypomina poetykę wykorzystanych źródeł, przytoczone opisy są niezwykle soczyste, rekapitulują zdobyty na podstawie lektury kodeksów i poradników ogrom informacji. Narracja pozbawiona jest jednak precyzyjnego kometarza badawczego. W warstwie dekryptywnej obszerna i bogata, w warstwie analitycznej pełna rozmytych lub sprzecznych twierdzeń.

Współczesna historiografia polska coraz częściej odpowiada na rosnące zainteresowanie przeszłością tych grup społecznych, które długi czas pozostawały na marginesie lub w zupełnym wykluczeniu interesów i paradygmatów badan historycznych. Historia kobiet, hisoria gender, historia kultur(y) niewątpliwie należą do tej grupy. Dobrze zatem, że powstaje coraz więcej pozycji przybliżających te tematy. Warto jednak zajmując się historią kobiet nie tracić z oczu kontekstów tak politycznych jak i społecznych czy uwarunkowań kulturowych, które miały wpływ na kształtowanie się pozycji kobiet w poszczególnych warstwach społecznych. Dodatkowo, przyjęcie do założeń badawczych perspektywy gender mogłoby wnieść wiele nowych ustaleń na temat funkcjonowania kobiet, przedstawicielek konkretnej warstwy w społeczeństwie oraz na temat ówczesnego kontraktu płci. Tego zabrakło mi w tej książce.

Pozycję „Ponętna, uległa, akuratna…” polecić można antropologom, historykom zajmującym się historią codzienności, którzy z przytaczanych opisów w warstwie tekstowej jak i w zestawionej bibliografii znaleźć mogą wiadomości do własnych badań.

Zredagował: Kamil Janicki