Rafał Geremek – „Ziemia zwana obiecaną. Opowieści o żydowskiej Łodzi” – recenzja i ocena
Łódź, jak wiele polskich miast, ma problem z własną tożsamością historyczną. W XIX wieku, kiedy mała mieścina przekształcona została w monumentalny ośrodek przemysłu, było to polskie miasto zdominowane przez niemiecką i żydowską burżuazję. Czy do tamtego dziedzictwa należy się odwoływać? Jak to robić? Szczególnie ważki zdaje się być temat ludności żydowskiej – jeszcze przed II wojną światową stanowiła ona 1/3 mieszkańców. Dzisiaj do żydowskiej gminy wyznaniowej w Łodzi należy tylko ok. 300 osób. Ślady tej niegdyś kluczowej części społeczności miasta przez lata komunizmu były skrzętnie ukrywane. Dopiero dziś, między innymi dzięki inicjatywom lokalnych władz, próbuje się odnowić pamięć o „żydowskiej Łodzi”. Dowodem, że działania te są potrzebne mogą być nie tylko wciąż powszechne na łódzkich murach napisy wyzywające żydów, ale też chociażby los zaniedbanych lub planowo niszczonym zabytków. Niedawno w swoim artykule Kamil Śmiechowski przypominał los m.in. fabryki Marguliesa i Wolmana przy ulicy Rewolucji 1905 roku 69 – ten cenny relikt przemysłowej Łodzi został w 2008 roku zburzony na potrzeby szkoły detektywów Krzysztofa Rutkowskiego.
***
Na lokalną świadomość mogą wpływać oficjalne uroczystości, jak niedawna 65. rocznica likwidacji Litzmannstadt Ghetto, ale konieczne są także publikacje – prasowe i książkowe. Pozycja autorstwa Rafała Geremka, dziennikarza „Newsweeka”, dawniej związanego m.in. z „Wprost” i „Życiem”, to jak gdyby forma pośrednia – niewielka, stustronicowa książeczka w formacie kieszonkowym, zawierająca 8 artykułów, łączących narrację dziennikarską z popularnonaukową. Są one poprzedzone wywiadem z obecnym prezydentem Łodzi Jerzym Kropiwnickim – inicjatorem obchodów tak 60., jak i 65. rocznicy likwidacji getta.
Publikacja wciąga czytelnika dosłownie od pierwszej strony. Artykuły mają formę zbliżoną do prasowych reportaży – każdy posiada lead, a autor nie tylko cytuje opinie z innych książek i artykułów (jak robiłby to historyk), ale też przytacza bezpośrednie wypowiedzi osób powiązanych z poszczególnymi tematami: badaczy historii Łodzi, obecnego rabina Symchy Kellera, dziennikarzy, świadków Zagłady. Wyraźnie widać, że pracy nad książką Rafał Geremek nie ograniczył do wizyt w bibliotece. Narracja jest wciągająca, a język bardzo przystępny – książka powinna zainteresować i być zrozumiała dla każdego, niezależnie czy czytelnik posiada szerszą wiedzę z zakresu historii. Poszczególne artykuły stanowią spójne części – można je czytać osobno, nie gubiąc sensu. Jednocześnie struktura publikacji jest przemyślana. Autor najpierw podejmuje temat żydowskich fabrykantów (w tym szczególnie Izraela Poznańskiego), kolejne teksty poświęca zróżnicowaniu społeczności żydowskiej w Łodzi („Chasydzi nie grają w piłkę”, „Rajskie ogrody bundowców”) i tematom kulturalnym („Mojżesz i Jankiel w Łodzi”). Dopiero w połowie książki przechodzi do najbardziej bolesnego etapu w historii Łodzi – II wojny światowej. Autorowi należą się w tym miejscu gratulacje – tworząc książę z okazji rocznicy likwidacji getta udało mu się poza Zagładą opisać także bogactwo tej zniszczonej bezpowrotnie części Łodzi. W efekcie nie jest to przytłaczająca, przepełniona martyrologią publikacja. Oczywiście temat getta został poruszony, w tym kontrowersyjna sprawa Chaima Rumkowskiego – żydowskiego przywódcy getta, który poprzez interesy z nazistami chciał uratować Żydów. Jednocześnie pomógł w wysłaniu na śmierć dziesiątek tysięcy ludzi i kreował się na „żydowskiego króla”. Książkę zamyka już ściśle publicystyczny, i bardzo interesujący, tekst poświęcony dzisiejszej gminie żydowskiej w Łodzi – a przede wszystkim zaskakującym ścieżkom, jakie mogą wieść do odkrycia żydowskich korzeni. Choćby obecny rabin Łodzi, Symcha Keller, był w połowie lat 80.... wokalistą zespołu grającego muzykę reggae.
Narracja jest interesująca, ale też profesjonalna. Autor opisuje nawet mniej znane postacie i odwołuje się do prac niedostępnych w bibliotekach – choćby badań młodych historyków, np. jednego z doktorantów z Uniwersytetu Łódzkiego. W książce można znaleźć odniesienia do nowych pozycji, dopiero od kilkunastu miesięcy dostępnych w księgarniach – np. „Notatnika” Szmula Rozensztajna przy omawianiu sylwetki Chaima Rumkowskiego. Ogółem podstawa bibliograficzna jest niezła, jak na publikację ściśle popularnonaukową. Oczywiście można by odnaleźć w niej różne luki lub wytknąć brak oparcia w źródłach, jednak pamiętajmy, że jest to pozycja „dla każdego”, nie zaś dla naukowców. Realnie uwagę mogę mieć tylko do braku choćby skrótowej listy publikacji na końcu książki – nie musiałaby to nawet być „wybrana bibliografia”, ale chociażby „polecane lektury”.
***
„Ziemia zwana obiecaną. Opowieści o żydowskiej Łodzi” to książeczka niedroga (była dołączana do „Newsweeka” nr 35/09; można ją kupić za ok. 10 zł), interesująca i przyjemna w lekturze. Na pewno powinni ją przeczytać dzisiejsi łodzianie i to nie tylko ci bardziej zainteresowani historią. Książkę tę polecam także... zawodowym historykom. A już szczególnie wszystkim badaczom dziejów lokalnych. Jest ona doskonałym przykładem, jak należy pisać, by wciągnąć, a nie zanudzić czytelników.
