Wojna stuletnia – przyczyny i skutki

Genezy wojny stuletniej należy doszukiwać się w rywalizacji angielsko-francuskiej, która swoimi korzeniami sięga pierwszej połowy XII-tego stulecia. Wtedy to Gotfryd Plantagenet, hrabia Anjou i wasal króla Francji, objął w posiadanie Normandię dzięki małżeństwu z wnuczką Wilhelma Zdobywcy. Jego syn Henryk II, od 1154 roku król Anglii, poślubił Eleonorę, księżną Akwitanii, rozwiedzioną z królem Francji Ludwikiem VII. Oznaczało to zwiększenie terytorium Plantagenetów. Na szczęście dla Francuzów Henryk II zaangażował się w podboje Walii, Szkocji i Irlandii. Podjęta przez niego próba ograniczenia autonomii Kościoła w Anglii doprowadziła do zabójstwa arcybiskupa Canterbury Tomasza Becketa i publicznej pokuty króla za popełnioną zbrodnię.

Wojna stuletnia – przyczyny: pierwsze konflikty

Król Henryk II umarł w 1189 roku, a jego następcą został Ryszard Lwie Serce. Nowy król wyruszył na III wyprawę krzyżową, aby odzyskać Jerozolimę z rąk Saladyna. Świętego miasta nie udało mu się zdobyć, ale jego bohaterstwo pod murami Akki i na polu bitwy pod Arsuf zapewniło mu nieśmiertelną chwałę. Skonfliktowany z królem Francji Filipem Augustem, który wcześniej opuścił krucjatę i namówił do buntu Jana bez Ziemi (młodszego syna Henryka II), Ryszard powrócił do Anglii w 1194, odzyskał władzę a nawet pokonał Francuzów. Traktat ustanawiający pokój na pięć lat zawarto 13 stycznia 1199 roku. Dla Filipa Augusta był on porażką.

Ryszard Lwie Serce i Filip August odbierają klucze do Akki (miniatura z XV wieku)

Ale burzliwe życie Ryszarda Lwie Serce, typowego bohatera swej epoki, postaci z rycerskiego romansu, przerwała w 1199 roku strzała wystrzelona z murów zamku zbuntowanego barona Akwitanii. Przewagę zyskał król Francji, który wykorzystał nieudolność Jana bez Ziemi. Angielski monarcha spowodował bowiem swym postępowaniem bunt baronów. W 1204 roku Francuzi zdobyli Normandię. Dnia 6 marca 1204 roku król Francji zawładnął piękną twierdzą Chateau-Gaillard, z której tak dumny był król Ryszard. Mówiono, że ten cios dobił królową Eleonorę Akwitańską, gdyż umarła w kilka tygodni później . Kiedy w 1214 roku na polach Bouvines Francuzi rozgromili wojska cesarza Ottona IV i Ferdynanda (Ferranda), hrabiego Flandrii, król Anglii uciekł do Londynu. Tam angielscy rebelianci zmusili go do ustanowienia Wielkiej Karty Swobód.

Anglia i Francja w XIII–XIV wieku

Anglię ocaliła przed francuską inwazją śmierć Jana bez Ziemi. Tron objął jego małoletni syn Henryk III i konflikt przygasł. Plantageneci posiadali we Francji już tylko część Anjou (Gujennę) i Gaskonię, a Normandii zrzekli się formalnie w 1259 roku. Obie strony przyszłej wojny stuletniej zajęły się jak na razie sprawami wewnętrznymi. Henryk III zmuszony był powołać parlament, natomiast jego następca, Edward I, zaangażował się w wieloletni podbój Walii i Szkocji.

We Francji natomiast rosła potęga Kapetyngów. Włączyli oni do swej domeny królewskiej (czyli ziem poddanych ich osobistej władzy) Normandię i Andegawenię, co uczyniło ich jedną z najsilniejszych dynastii w Europie. Ludwik VIII Lew podbił Prowansję, a kolejny król, Ludwik IX Święty, zaangażował się w krucjaty. Jego śmierć jako krzyżowca pod murami Tunisu nie zaszkodziła dynastii, uczyniła go natomiast popularnym w całej Europie. O sile Kapetyngów najlepiej zaś świadczy panowanie Filipa IV Pięknego, podczas którego doszło do zwycięskiej dla niego konfrontacji z papiestwem (niewola awiniońska, proces templariuszy).

Między rokiem 987 a 1328 władza polityczna, aparat administracji oraz zasoby królów z dynastii Kapetyngów zmieniły się i rozwinęły prawie nie do poznania. Zachodniofrankijski władca, walczący o utrzymanie swojej pozycji w stosunku do grupy książąt terytorialnych, ustąpił miejsca królowi Francji, którego władza wewnątrz królestwa była praktycznie niekwestionowana i który zajmował dominujące miejsce w polityce europejskiej. […] Podczas gdy Filip I został pokonany na ziemiach królewskich przez kasztelana i zmuszony był liczyć na sojusz i współpracę ze strony sąsiadujących książąt, by przeprowadzić skuteczną kampanię, Filip IV mógł zwołać cały naród, by bronił swych ziem przed wrogiem; mógł też – mimo pewnych sprzeciwów – skutecznie egzekwować znaczne sumy pieniędzy na sfinansowanie prowadzonych przez siebie wojen. Podczas gdy wstąpienie Hugona Kapeta na tron zależało od poparcia ze strony biskupów północnej Francji, Filip IV trzymał w żelaznym uścisku nie tylko kościół francuski, ale i samo papiestwo .

Dopiero po 1337 roku (data wybuchu wojny stuletniej) możemy mówić o zakwestionowaniu władzy monarszej we Francji przez francuskie księstwa terytorialne, które dążyły wręcz do zdominowania króla. Książęta i inni wielcy lennicy traktowali bowiem związki z monarchą jako obustronną umowę, którą mieli prawo wypowiedzieć. Nic też dziwnego, że ostatni Kapetyngowie, a przede wszystkim pierwsi Walezjusze (Filip VI, Jan II Dobry), odnosili się do nich podejrzliwie i chętnie szafowali wyrokami śmierci. Postawa lenników francuskich stała się groźna, gdy pojawił się król Anglii, do którego opozycjoniści mogli się zwrócić z prośbą o pomoc. Schyłek XIV wieku, dzięki sukcesom króla Anglii Edwarda III, będzie drugim złotym wiekiem francuskich książąt terytorialnych . Wykorzystali oni we własnym feudalnym interesie konflikt dynastyczny, który uznaje się za bezpośrednią przyczynę wybuchu wojny stuletniej.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Wyprawy krzyżowe. Zderzenie dwóch światów”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Król Filip VI (miniatura z XIV wieku)

Początek wojny

Śmierć Karola IV, który nie pozostawił po sobie męskiego potomka, oznaczała koniec głównej linii dynastii Kapetyngów. Powołując się na tzw. prawo Franków salickich, Francuzi odsunęli od korony liczne córki ostatnich Kapetyngów i zadecydowali, że tron powinien przejść w ręce bocznej linii rodu, której reprezentantem był Filip VI de Valois (Walezjusz), wnuk Filipa III po mieczu. Abstrahując od oceny prawnej poprawności takiego postępowania (wątpliwości ma tutaj zwłaszcza R. Pernoud, pisząc wręcz o <i>li tylko pozornie prawdziwej</i> argumentacji francuskich legistów) należy zauważyć, że dopuszczenie kobiet do dziedziczenia chociażby lenna mogło otworzyć drogę do wzmocnienia się nie tylko nielubianej, zarówno w Anglii jak i Francji, królowej Izabeli, córki Filipa Pięknego i matki Edwarda III króla Anglii („Wilczyca z Francji” z cyklu powieści „Królowie przeklęci” dobrze oddaje ówczesne nastroje rycerstwa wobec niej), ale także Joannie, matce króla Nawarry, Karola Złego, który w czasie wojny stuletniej także upominał się o prawa do tronu.

Początek wojny

Wojna wybuchła w 1337 roku, wypowiedziana przez stronę angielską. Edward III zdecydował się na ten krok nie tylko z powodów dynastycznych. Kością niezgody była Gujenna. Inspirując się prawem rzymskim, Francuzi starali się skrupulatnie egzekwować uprawnienia króla suwerena w stosunku do lennika. Anglicy myśleli o uzyskaniu w Gujennie władzy suwerennej, a Francuzi o przyłączeniu lenna do domeny królewskiej. Do genezy wojny stuletniej należy też zaliczyć poparcie, jakiego Francja udzieliła Szkocji w jej zwycięskiej wojnie z Anglią, chęć wzbogacenia się angielskiego rycerstwa oraz konflikt o Flandrię. W 1328 roku król francuski Filip VI opanował tę bogatą krainę, a Edward III wprowadził wówczas embargo na towary flandryjskie. W 1338 roku miasta flandryjskie z Gandawą na czele zbuntowały się przeciw Francji i wezwały na pomoc króla Anglii. Dało to początek działaniom zbrojnym w wojnie stuletniej.

Edward III ogłosił się królem Francji i zapowiedział, że przywróci dawne dobre obyczaje z czasów Ludwika Świętego, stając tym samym na czele francuskiej opozycji. W 1340 roku Anglicy zniszczyli flotę francuską w porcie Sluis, co uwolniło Anglię od groźby francuskiej inwazji. Kolejnymi celami Edwarda III były Bretania i Normandia, gdzie zyskiwał poparcie niektórych możnych. W 1346 roku Francuzi ponieśli ciężką klęskę pod Crécy. O losach bitwy zadecydował zmasowany ostrzał angielskich łuczników, wobec którego niekarna feudalna jazda francuska była bezsilna. Anglicy zdobyli dzięki temu Calais. Dalsze działania przerwała epidemia dżumy, „czarnej śmierci”.

Edward III liczy poległych w bitwie pod Crécy (miniatura z początku XV wieku)

Filip VI zmarł w 1350 roku, ale dopiero po kilku latach Edward, syn króla Anglii zwany Czarnym Księciem, poprowadził ofensywę z Gujenny i pobił wojska króla Jana II Dobrego w bitwie pod Poitiers (1356). Francuski władca trafił do niewoli angielskiej, w której zmarł w 1364 roku, gdyż rządy we Francji objął delfin Karol (V, zwany Mądrym), który nie wypłacił ustalonego okupu i nie uznał suwerennej władzy Plantagenetów nad Anjou, przyznanej im przez pokonanego Jana II na mocy pokoju w Bretigny z 1360 roku.

Miało to swoje konsekwencje, gdyż Czarny Książę chciał podwyższyć podatki, czego do dziś wszyscy nie lubimy. Nie powinno więc nas zdziwić, że wywołało to opór możnowładców, którzy teraz z kolei zwrócili się do Karola V. Zyskał on przewagę w wojnie toczonej od 1368 roku. Francuzi pod wodzą konetabla Bertranda du Gusclin pokonali Czarnego Księcia i na mocy pokoju w Brugii z 1375 roku posiadłości angielskie zostały ograniczone do Gujenny i Calais. Zmarli następnie Czarny Książę i Edward III. Anglia pogrążyła się w rywalizacji o tron, natomiast Karol V odbudował władzę królewską we Francji. Sprzyjały mu strach różnych warstw społecznych przed Anglikami i chaosem wewnętrznym (w 1358 roku wybuchła żakeria – powstanie chłopskie). Karol przywrócił i pobierał podatki, a sukces zawdzięczał poparciu szlachty, która znajdowała służbę i tym samym pieniądze w armii oraz administracji.

Druga faza wojny

Drugi okres wojny stuletniej związany jest z historią tzw. apanaży (ziem wydzielonych młodszym synom królewskim). Za panowania Karola V tworzyły już one poważny pas ziemi przecinający Francję. Zagrożenie dla władzy królewskiej zwiększył fakt, że Karol VI po objęciu tronu popadł w chorobę psychiczną, przez co zwiększyła się rola książąt krwi w sprawowaniu władzy. Rywalizowali o nią z jednej strony Ludwik Orleański, brat Karola VI, a z drugiej Filip Śmiały, brat Karola V, książę Burgundii, który otrzymał to księstwo jeszcze z rąk Jana II Dobrego. Książęta Burgundii władali także Flandrią, Artois, Brabancją, Lotaryngią i Luksemburgiem. Myśleli najpierw o zajmowaniu drugiej po królu pozycji we Francji, a potem o niezależności i królewskiej koronie. Po śmierci Filipa Śmiałego w 1404 roku władcą Burgundii został jego syn Jan bez Trwogi, a po nim kolejno Filip Dobry i Karol Śmiały.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Elita władzy w Królestwie Jerozolimskim (1174–1185)”:

Walka o władzę nad Francją toczyła się początkowo pomiędzy stronnictwem burgundzkim a partią armaniaków (gdy zamordowany został Ludwik Orleański, na czele tej grupy stanął hrabia Bernard d’Armagnac, stąd nazwa). Walki toczyły się głównie o Paryż, gdyż obradujące tam Stany Generalne mogły mieć wpływ na reformy państwa.

Zamieszanie wewnętrzne wykorzystali Anglicy. W 1412 roku król Henryk V wznowił wojnę i w 1415 roku zmiażdżył wojska armaniaków pod Azincourt. Ponownie niekarne feudalne rycerstwo francuskie uległo zmasowanemu ostrzałowi angielskich łuczników. Jan bez Trwogi opanował Paryż, ale został w 1419 roku zamordowany przez armaniaków. Henryk V sprzymierzył się z Filipem Dobrym i zmusił syna Karola VI Szalonego, delfina Karola, który stanął na czele armaniaków, do zawarcia w 1420 roku traktatu w Troyes. Na jego mocy król Anglii stał się regentem Francji, delfin zaś, jako współwinny zabójstwa Jana bez Trwogi, utracił prawa do korony. Henryk V uzyskał też suwerenną władzę w Akwitanii i Normandii oraz zawarł małżeństwo z Katarzyną, córką króla Francji. Syn tej pary, małoletni Henryk VI, został po śmierci ojca królem Anglii i Francji.

Joanna d’Arc; Zwycięstwo Francuzów

Joanna d’Arc (druga połowa XV wieku)

Po śmierci Henryka V w 1421 roku delfin Karol nie uznał jednak postanowień traktatu i ogłosił się królem, korzystając z poparcia południowej Francji. Rozstrzygnięcie zapadło pod murami Orleanu w 1429 roku, gdzie słysząca jakoby głosy z nieba Joanna d’Arc doprowadziła do uwolnienia miasta od angielskiego oblężenia. Dzięki temu Karol mógł koronować się w Reims na prawowitego króla Francji. Dzięki Joannie wojna nabrała charakteru religijnego – Bóg miał być po stronie Walezjusza, co szczególnie trafiło do przekonania ówczesnych Francuzów, zwłaszcza chłopstwa.

Spalenie na stosie Joanny jako heretyczki nie mogło już zmienić wyniku wojny, chociaż działania wojenne trwały jeszcze wiele lat. W 1435 roku nastąpiła zmiana sojuszy. Na mocy traktatu w Arras Filip Dobry zawarł pokój z Karolem VII, uznając go za króla Francji w zamian za pełną suwerenność Burgundii. W tym samym roku padł Paryż, w 1450 roku, dzięki zastosowaniu artylerii do zdobywania zamków, opanowano Normandię, a w 1453 roku Gujennę i tę właśnie datę uznaje się za koniec wojny stuletniej. Jedyną angielską posiadłością pozostał port w Calais, zdobycz niewspółmiernie skromna w stosunku kolosalnego wysiłku wojennego. Szekspir będzie idealizował Henryka V, napisze wręcz hymn na cześć waleczności wyspiarzy, którzy wzbogacą się o łupy i okupy, ale nawykną też do gwałtów, samowoli i łatwego bogacenia się, co przeniosą na własne ziemie w czasie wojen domowych (wojna Dwóch Róż).

Skutki wojny stuletniej

Wśród konsekwencji wojny stuletniej wymienia się wzrost znaczenia parlamentu paryskiego i parlamentów lokalnych, rosnące poczucie narodowej odrębności Anglików i Francuzów (zwłaszcza wystąpienie Joanny d’Arc legło u podstaw nowożytnej świadomości narodowej Francuzów), upowszechnienie artylerii, która świetnie sprawdziła się przy zdobywaniu zamków angielskich we Francji, wyparcie niekarnego pospolitego ruszenia przez wojska zaciężne wskutek reform Karola VII (w 1439 roku Stany Generalne uchwaliły stały podatek na utrzymanie armii), rywalizację możnych rodów angielskich o władzę w Anglii (tzw. wojna Dwóch Róż).

Karol VII (portret autorstwa Jeana Fouqueta, 1444–1451)

Można też wskazywać na zniszczenia wojenne i wyludnienie Francji, ale kryzys nie dotknął przecież całego państwa, które szybko podźwignęło się z kłopotów ekonomicznych dzięki bogactwom naturalnym i pracowitości chłopów. Doświadczenia wojen wewnętrznych i klęsk z Anglikami pozwoliły zrozumieć potrzebę reformy państwa w duchu wzmocnienia władzy monarchy i poskromienia potęgi książąt. Najistotniejszą wobec tego konsekwencją wojny stuletniej wydaje się stopniowe uregulowanie stosunków królów Francji z książętami krwi. Lennicy ci bali się wzmocnienia władzy monarchy i pozbawienia ich lenna oraz znaczenia, a królowie z kolei obawiali się z ich strony zamachu na swoje życie lub detronizacji. Zarówno Karol VII, jak i jego syn Ludwik XI, włożyli wiele trudu w łamanie buntów, które uznawano za obrazę majestatu i karano śmiercią. Zwłaszcza Ludwik XI (bezwzględny mistrz intryg na skalę całej Europy – król „pająk” według P.M. Kendalla) poszerzył domenę kosztem księstw.

Jednak najbardziej smakowity kąsek, Burgundia, mimo śmierci Karola Śmiałego na polu bitwy, nie wpadła w ręce Francji. Jego córka Maria została bowiem żoną Maksymiliana Habsburga, co było wstępem do wielowiekowych wojen Francji z kolejnym przeciwnikiem.

Natomiast pozbawiona ziem we Francji Anglia znalazła się niejako na uboczu wojen europejskich, wskutek czego nie dochodziło do konfliktów królów angielskich z parlamentem chociażby o podatki. Niejako w odpowiedzi parlament nie ingerował w rozprawy królów z ich przeciwnikami z kręgów dworskich. Dopiero panowanie Henryka VIII i Elżbiety I przyniosło Anglii całą serię dramatycznych decyzji, takich jak zerwanie z Rzymem czy pokonanie Wielkiej Armady, które zmieniły pozycję Anglii w Europie i na świecie. Dla dziejów wewnętrznych szczególnie istotna miała się okazać decyzja Elżbiety I o ścięciu Marii Stuart, co uświadomiło Anglikom, że boży pomazańcy nie są nietykalni i otworzyło drogę do rewolucji angielskich, które doprowadziły do powstania monarchii parlamentarnej, w której król panuje, ale nie rządzi.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego pt. „Wielcy polskiego średniowiecza”:

Bibliografia:

Podręczniki:

• Baszkiewicz J., Historia Francji, Warszawa 1999.
• Michałowski R., Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2009.
• Zins H., Historia Anglii, Warszawa 1995.

Opracowania:

• Bogucka M., Maria Stuart, Wrocław 2009.
• Hallam E.M., Everard J.; Francja w czasach Kapetyngów 987-1328, Warszawa 2006.
• Kendall P.M., Ludwik XI, Warszawa 1996.
• Tenże., Ryszard III, Warszawa 1997.
• Pernoud R., Alienor z Akwitanii, Warszawa 1997.
• Taż, Ryszard Lwie Serce, Warszawa 1994.
• Taż, Kobieta w czasach katedr, Katowice 2009.

Redakcja: Roman Sidorski