Adam Dziurok – „Osądzenie przestępstw okresu II wojny światowej przez Specjalny Sąd Karny w Katowicach w latach 1945–1946” – recenzja i ocena
Adam Dziurok – „Osądzenie przestępstw okresu II wojny światowej przez Specjalny Sąd Karny w Katowicach w latach 1945–1946” – recenzja i ocena
31 sierpnia 1944 r. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego uchwalił dekret o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego. Był on podstawą prawną do działania ustanowionych kolejnym dekretem z 12 września 1944 r. Specjalnych Sądów Karnych. Jeden z nich obejmował apelację katowicką, a jego główną siedzibą były Katowice.
Adam Dziurok jest doktorem habilitowanym nauk humanistycznych w dyscyplinie historia i profesorem Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Zawodowo związany jest z katowickim oddziałem Instytutu Pamięci Narodowej, gdzie pełni funkcję naczelnika Oddziałowego Biura Badań Historycznych. Badawczo zajmuje się relacjami państwo-kościół w okresie PRL, najnowszą historią Górnego Śląska oraz komunistycznym aparatem bezpieczeństwa. Jego najnowsza publikacja, wydana w ramach Centralnego Projektu Badawczego IPN „Struktury i metody działania aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944-1989/90”, dotyczy katowickiego Specjalnego Sądu Karnego.
Specjalny Sąd Karny powołany dla terenu apelacji katowickiej rozpatrzył najwięcej spraw spośród innych tego typu sądów w Polsce. Wyróżniał się też liczbą oddziałów zamiejscowych, których miał aż cztery (Bytom, Cieszyn, Racibórz i Sosnowiec). Pierwszym przewodniczącym SSK był dr Adam Stawiarski, który do 1939 r. był wiceprezesem Sądu Okręgowego w Katowicach. Co ciekawe aż trzech sędziów Najwyższego Trybunału Narodowego rekrutowało się z katowickiego SSK i jego prokuratury. Byli to Józef Zembaty (sądził m.in. Amona Götha, Ludwiga Fischera i Rudolfa Hössa), Mieczysław Dobromęski oraz Feliks Jarosz. Dodatkowo „na chwilkę” związany był z SSK Katowice kolejny sędzia NTN Alfred Eimer.
Sądy specjalne funkcjonowały według dekretu, który wprowadzał sankcję bezwzględnie oznaczoną (tj. ściśle określono wymiar kary za dane przestępstwo nie pozostawiając sądowi żadnego ruchu w tej materii), a do tego katowicka apelacja obejmowała tereny trudne pod względem narodowościowym oraz należące przed 1939 r. do różnych państw (Polski i Trzeciej Rzeszy). Pomimo tego orzecznictwo wykazywało duży poziom zrozumienia terenu i „uczyło się” stosunków w czasie wojny. Wbrew wyobrażeniu o sądownictwie stalinowskim, a szczególnie tym opartym o osławioną „sierpniówkę” działalność katowickich sędziów SSK wydaje się nastawiona na sprawiedliwe osądzenie.
Adam Dziurok wykonał bardzo ciekawą kwerendę, w której nie oparł się jedynie na dostępnej literaturze oraz materiałach archiwalnych. Sięgnął również do źródeł prasowych, które bardzo dobrze ukazują emocje, które towarzyszyły rozprawom oraz często nieoczekiwane dla propagandy prasowej plot twisty. Biorąc pod uwagę, że nie sądownictwo specjalne okresu stalinowskiego nie doczekało się rzetelnej monografii, recenzowana pozycja jest w chwili obecnej historiograficznym numerem jeden i lekturą obowiązkową.
Warto również podkreślić, że pomimo trudnego i ciężkiego gatunkowo tematu książki bardzo dobrze się ją czyta. Autor zadbał o przystępne przedstawienie zagadnienia nie rezygnując z rzetelności i wnikliwości opracowania. Bardzo ciekawe są portrety zbiorowe zarówno sędziów i prokuratorów SSKKat, jak i podsądnych. Przejrzyste tabele pozwalają na usystematyzowanie wiedzy pod kątem sądowej statystyki.
Osądzenie przestępstw okresu II wojny światowej przez Specjalny Sąd Karny w Katowicach w latach 1945–1946 wypełnia istotną lukę w historiografii Górnego Śląska. Godnym podkreślenia jest wysiłek autora w poszukiwaniu różnorodnych źródeł, jak również w przystępnym przedstawieniu tematu. Zdecydowanie polecam nie tylko badaczom, ale wszystkim zainteresowanym dziejami Górnego Śląska po styczniu 1945 r.
