Andrzej Chwalba – „Samobójstwo Europy” – recenzja i ocena
Przeczytaj wywiad z autorem
Autor tego monumentalnego dzieła należy do najbardziej cenionych historyków w Polsce. Jest nie tylko profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego, ale też wiceprezesem Polskiego Towarzystwa Historycznego, pomysłodawcą kongresów zagranicznych badaczy dziejów Polski oraz laureatem wielu prestiżowych nagród z KLIO i Paszportem „Polityki” na czele. Jego dorobek obejmuje przeszło dwadzieścia książek poświęconych przeważnie historii XIX i XX wieku.
Myślę, że w przypadku książki poświęconej Wielkiej Wojnie 1914–1918 bardzo wymowny jest tytuł – „Samobójstwo Europy” – oraz hasło z tylnej strony okładki: „Dwudziesty wiek wybuchł w 1914 roku w Sarajewie”. Opisywana wojna nie jest bowiem jednym z wielu konfliktów zbrojnych, jakich na przestrzeni dziejów było bez liku. Wyznaczyła ona kres pewnego „starego świata”, współczesnym wydawała się najstraszliwszą wojną w historii i radykalnie zmieniła oblicze Europy. Pamięć o niej wciąż jest żywa w wielu społeczeństwach europejskich – dla przykładu przytoczę choćby rozmach, z jakim zaplanowane są brytyjskie obchody setnej rocznicy wybuchu konfliktu – i wciąż jest ona przedmiotem zagorzałych dyskusji i sporów.
Polakom I wojna światowa kojarzy się głównie ze swoim zakończeniem – upadkiem trzech mocarstw zaborczych i będącym jego następstwem odrodzeniem niepodległej Polski. Nieco mniej pamięta się już o tym, że przez terytorium naszego kraju przechodził znaczny odcinek frontu wschodniego – choć w ostatnich latach widać wśród badaczy historii lokalnej pewne ożywienie zainteresowania tematyką Wielkiej Wojny. Dość powiedzieć jednak, że liczba publikacji na temat tego konfliktu napisanych przez polskich historyków w ostatnich latach była nader skromna. Na wspomnianej już tylnej stronie okładki przeczytać możemy, że mamy do czynienia z pierwszą nowoczesną polską książką o Wielkiej Wojnie. Nie sposób temu twierdzeniu odmówić racji. I choćby dlatego „Samobójstwo Europy jest pozycją godną uwagi.
Na początku swych wywodów prof. Chwalba zajmuje się kwestią terminologiczną – jak wojna powinna być w ogóle nazywana. Czytelnik zauważył zapewne, że ja sam z lubością posługuję się określeniem „Wielka Wojna”. Jest ono proweniencji alianckiej, konkretnie brytyjskiej. Wojna była „wielka” nie tylko jako konflikt na niespotykaną skalę, ale też dlatego, że zakończona była dla aliantów zwycięsko. Termin „pierwsza wojna światowa”, będący w powszechnym użyciu w naszym kraju, wywodzi się zaś z pokonanych Niemiec. Francuzi zaś lubią mówić o „wojnie roku 1914”, wygranej w odróżnieniu od tych z lat 1870 i 1940.
Autor opisuje system sojuszy istniejący tuż przed wybuchem konfliktu oraz pamiętne wydarzenia w Sarajewie, od których rozpoczęła się eskalacja konfliktów, prowadząca do wojny światowej. W najciekawszych chyba partiach książki przedstawia napięcia dyplomatyczne narosłe po zabójstwie Franciszka Ferdynanda. Omówione zostają także poszczególne armie, zarówno pod kątem zdolności bojowych, jak i doktryn wojennych, jakie je obowiązywały.
W szczegółowy i syntetyczny sposób opisane zostają zmagania zbrojne na wszystkich frontach wojny – nie tylko zachodnim i wschodnim, ale też np. południowym (walki austriacko-włoskie). Bardzo rzetelnie ukazuje Andrzej Chwalba także modele prowadzenia wojny. Większość z nas ma w głowie utrwalony przez literaturę i kino obraz żołnierzy tkwiących nieustannie w okopach lub też bitew mających na celu niemal biologiczną eksterminację przeciwnika (Verdun) i następujące po nich przesunięcia linii frontu o kilka centymetrów. Ale przecież obrazy takie charakterystyczne są jedynie dla starć na Zachodzie. Zupełnie inaczej wyglądał front wschodni, inaczej kampanie alpejskie. Swoimi prawami rządziły się walki na morzach i w powietrzu. Wreszcie można zaliczyć do metod prowadzenia wojny walkę wywiadów (które operowały wówczas bardzo aktywnie) oraz wojnę psychologiczną, w tym propagandę skierowaną do własnego społeczeństwa. W pracy nie zabrakło też charakterystyki różnych typów uzbrojenia i sprzętu wojskowego stosowanych w konflikcie.
Prof. Chwalba ukazuje również wojnę z perspektywy biorącego w niej udział żołnierza (omówiony zostaje np. problem dezercji), a także ludności cywilnej – konflikt zbrojny był bowiem katalizatorem wielu przemian społecznych o przełomowym wręcz znaczeniu. Wojna zostaje ukazana również w roli stymulatora poczucia świadomości narodowej. Prezydent Wilson był wszak szermierzem zasady samostanowienia narodów. Dla świadomości Australijczyków czy Kanadyjczyków bardzo ważne było poczucie ich wkładu wniesionego w wysiłek zbrojny Imperium Brytyjskiego. Nie zapominajmy też o przypadku Irlandii – powstanie wielkanocne miało miejsce w czasie wojny (dlatego jego autorów potraktowano jak zdrajców stanu), zaś znaczna część użytej w nim broni pochodziła z Niemiec. Opisane zostają również powojenne sposoby upamiętnienia poległych – z cmentarzami wojennymi i (wywodzącymi się właśnie stąd) grobami nieznanego żołnierza na czele.
„Samobójstwo Europy” to pozycja ze wszech miar godna polecenia. Książka napisana jest w sposób syntetyczny, przystępny i klarowny. Może służyć zarówno jako lektura dla osób zainteresowanych opisywanym konfliktem, jak i jako podręcznik dla tych, którzy chcą (lub są do tego zobligowani) posiąść o nim wiedzę. Bardzo mądrym zabiegiem autora, uzmysławiającym wiele czytelnikowi, jest częste odwoływanie się do osadzonych w omawianym okresie filmów czy innych wytworów współczesnej kultury masowej. Oczywiście są czytelnicy, którzy zawsze chcieliby czegoś więcej. Osobiście nie zauważyłem (albo przeoczyłem – co świadczyłoby tyle o moim roztargnieniu, co o konstrukcji rozdziałów) wzmianki o „aniołach z Mons” – fascynującym przypadku znacznie wcześniejszej niż słuchowisko na podstawie „Wojny światów” zbiorowej autosugestii stymulowanej medialnie. Pragnąłbym też przeczytać więcej fragmentów związanych z życiem codziennym podczas wojny. Pamiętajmy jednak, że mamy do czynienia z dziełem o charakterze syntetycznym. Wszystkie ważniejsze fakty i procesy zostały omówione. Przedstawiona przez autora podstawowa bibliografia może być drogowskazem do uzupełnienia wiedzy o interesujących aspektach wojny. Za nieco doskwierający uważam brak, obok indeksu nazwisk, indeksu geograficznego – co byłoby świetną pomocą np. przy poszukiwaniu informacji o konkretnej bitwie.
W każdym bądź razie „Samobójstwo Europy. Wielka wojna 1914–1918” to pozycja godna rekomendacji, a dla osób zainteresowanych tematem – obowiązkowa.
Zobacz też:
- Andrzej Chwalba: wyobrażamy sobie, że pierwsza wojna światowa była mało znacząca;
- Andrzej Chwalba – „Historia powszechna. Wiek XIX”;
- Historia ma odpowiadać na pytania współczesności! – rozmowa z prof. dr. hab. Andrzejem Chwalbą.
Redakcja i korekta: Agnieszka Kowalska
