Beata Wojciechowska – „Ekskomunika w Polsce średniowiecznej” – recenzja i ocena

„Lepiej, aby tacy ludzie zostali odsunięci i tymczasowo opuszczeni, ażeby dopiero wówczas objawiła się im w odpowiedni sposób nauka Boża, kiedy może poczują przesyt zła i zdołają wzdrygnąć się przed brudem, w którym teraz znajdują przyjemność: aby nie było dawane psom to, co święte, ani pereł nie rzucano przed wieprze”. Ten soczysty wywód Orygenesa, III-wiecznego chrześcijańskiego filozofa, był dobrze znany wszystkim średniowiecznym duchownym, którzy skwapliwie korzystali z jego zaleceń. Orygenes miał oczywiście na myśli ekskomunikę – najsurowszą sankcję, którą hierarchowie kościelni stosowali do dyscyplinowania powierzonych sobie owieczek. Potrzeba posiadania takiego narzędzia pojawiła się już u zarania chrześcijaństwa, wzorowano się z resztą w jej projektowaniu na wzorach antycznych i judaistycznych, lecz swoje apogeum osiągnęła w okresie dojrzałego średniowiecza. Reformy gregoriańskie, które w ogóle mocniej zacisnęły „gorset” nakazów i zakazów, otworzyły jej szeroko wrota wspaniałej kariery. Dość wspomnieć Henryka IV i jego Canossę, pod której murami musiał błagać Grzegorz VII o zdjęcie klątwy.

Praktyka ekskomuniki zadomowiła się bardzo szybko w Polsce. Już na samym początku XI wieku, a więc kilkanaście lat po chrzcie, Radzim-Gaudenty, pierwszy metropolita Polski, obłożył kraj interdyktem. Czemu to zrobił – nie wiadomo, w każdym razie Gall Anonim wiązał z tym przykrym wydarzeniem klęski, jakie spadły na Polskę w wyniku czeskiego najazdu z 1038 roku. Można podejrzewać, że doszło do jakiegoś rodzaju sporu między arcybiskupem a władcą, gdyż jak uczą nas przyszłe wydarzenia, wtedy to księża sięgali po „miecz klątwy”. W stawce faktycznie lub domniemanie ekskomunikowanych znajdziemy wielu królów i książąt polskich, otwiera ją Bolesław Śmiały, po nim następują między innymi Bolesław Krzywousty, Władysław Wygnaniec, Henryk Brodaty, Leszek Czarny czy Henryk Probus. Gdy dodamy do tego wiele osób krwi „niekrólewskiej” – wielmożów, ale też osób zupełnie prywatnych, zdamy sobie sprawę, jak ważnym i kluczowym zjawiskiem dla zrozumienia całego średniowiecza była kwestia sankcji kościelnych.

Po treści książki widać, że zainteresowania autorki obracają się przede wszystkim wokół problematyki prawa kościelnego. Lwia część książki poświęcona jest prawnej stronie funkcjonowania klątwy kościelnej – ewolucji jej podstaw prawnych i ich różnym interpretacjom. Z jednej strony jest to wada – z punktu widzenia czytelnika nie sposób inaczej interpretować takiego ograniczenia tematu, nawet jeśli zatrzymuje się ono na jego najistotniejszej perspektywie. Z drugiej jednak nie można wymagać od jednego badacza zbyt wiele. Poza tym autorka lojalnie ostrzega, że w swojej pracy nie ma zamiaru opisać ekskomuniki w każdym z możliwych aspektów.

W każdym razie książkę można polecić wszystkim zainteresowanym tematem. Jak to zwykle bywa w podobnych przypadkach, niektórych może odstraszyć naukowa forma przyjęta przez autorkę. Ci, którym to nie przeszkadza z pewnością docenią pracę Beaty Wojciechowskiej, nie tylko dlatego, że nie ma ona wielkiej konkurencji w polskojęzycznej literaturze. A estetyka i solidność wydania oraz przystępna cena jedynie przekonają wahających się.

Korekta: Justyna Piątek